Yerdan foydalanish huquqi – bu o‗rnatilgan urf-odatlar yoki
qonuniy tartibda undan foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi er
egasi bo‗lishi shart emas. Real xo‗jalik hayotida yerga egalik qilish va
yerdan foydalanishni ko‗pincha har xil jismoniy va huquqiy shaxslar,
xususan hozir bizda asosan dehqon va fermer xo‗jaliklari amalga
oshiradi.
Yer rentasi yer egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirish
(realizatsiya qilish)ning shaklidir. Yer rentasining bir qancha tarixiy
ko‗rinishlari mavjud. Masalan, uch shakldagi: barshchina (ishlab berish),
obrok (natural soliq) va pul solig‗i shakllaridagi feodal rentalari shular
jumlasidandir. Hozirgi paytda turli mamlakatlarda mavjud renta vujudga
kelish sabablari va shart-sharoitlariga qarab quyidagi turlarga ajratiladi:
absolyut yer rentasi, differensial (tabaqalashgan) renta I va II, monopol
renta, qazilma boyliklar, qurilishlar joylashgan yerlardan olinadigan
renta.
Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida vujudga keladigan qo‗shimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi hamda u differensial renta deb ataladi. Qishloq xo‗jaligida eng muhim ishlab chiqarish vositasi – yerning
miqdori va sifatini tabiatning o‗zi cheklab qo‗ygan, uni inson
ko‗paytirishga qodir emas.
Shuning uchun qishloq xo‗jalik ishlab chiqarishini faqat yaxshi
unumdor yer uchastkalarida to‗plash mumkin emas. Agar ishlab
chiqarilgan mahsulot to‗lovga qodir talab bilan ta‘minlangan bo‗lsa,
yerning mahsuldorligi yoki joylashuvi jihatidan yomon sharoit qishloq
xo‗jalik tovarlariga narx shakllanishini tartibga soluvchi ijtimoiy normal
sharoit hisoblanadi. Natijada o‗rtacha yoki yaxshi yerlarda xo‗jalik
yurituvchi ishlab chiqaruvchilar qo‗shimcha mahsulot va binobarin
foyda oladilar.
Demak, differensial renta hosil bo‗lishining tabiiy sharti miqdori
cheklangan yerning sifati (unumdorligi)dagi farqlardir, uning ijtimoiy-
iqtisodiy sababi esa foydalaniladigan yerlarda iqtisodiy jihatdan
85
alohidalashgan tarzda mustaqil xo‗jalik yuritishdir.
Differensial renta o‗zining kelib chiqish sharoitlarga qarab differensial
renta I va differensial renta II ga bo‗linadi.
