O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

vositalar qiymatining mahsulotga o‗tgan qismi
(s); 
2) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning bir qismi, ya‘ni, ishchi-
larga tegishli qismi – 
zaruriy mahsulot qiymati
(v); 
3) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkor-
lar va jamiyat uchun ishlab chiqarilgan 
qo‗shimcha mahsulot qiymati
(m)dan iboratdir.
Ishlab chiqarishning pirovard natijasi bo‗lib ishlab chiqarish 
sohasidagi o‗z harakatini tugatgan, jamiyat a‘zolarining ehtiyojlarini yo 
bevosita (iste‘mol fondi orqali), yoki bilvosita, ya‘ni ishlab chiqarishni 
kengaytirish (jamg‗arish fondi) orqali qondirishga tayyor mahsulot 
hisoblanadi.
YAratilgan mahsulotdan iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalari 
qiymati chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot deyiladi. Zaruriy 
mahsulot deb ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi bo‗lgan 
zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratilgan, ishchi kuchini 
normal holatda saqlash va qayta tiklash uchun zarur bo‗lgan mahsulotga 
aytiladi.
Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, ya‘ni 
qo‗shimcha ish vaqtida qo‗shimcha mehnat bilan yaratilgan qismi 
qo‗shimcha mahsulot deyiladi.
Ish kunini uzaytirish yo‗li bilan olingan qo‗shimcha mahsulot absolyut 
qo‗shimcha mahsulot deb, ish kuni o‗zgarmaganda zaruriy ish vaqtini 

---

29 
kamaytirib, qo‗shimcha ish vaqtini ko‗paytirish evaziga olingan qo‗shimcha 
mahsulot esa nisbiy qo‗shimcha mahsulot deb ataladi. 
Yil davomida olingan qo‗shimcha mahsulotlar yig‗indisi qo‗shimcha 
mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbati esa (foizda 
ifodalanishi) qo‗shimcha mahsulot normasi deb yuritiladi. 
Agar qo‗shimcha mahsulot normasini m
‘
, massasini m, zaruriy 
mahsulotni v bilan belgilasak, qo‗shimcha mahsulot normasi 
%
100
'


v
m
m
ko‗rinishdagi formula bilan aniqlanadi.
Alohida olingan omil evaziga qo‗shilgan mahsulot ma‘lum darajaga 
borgandan keyin kamaya boshlaydi. Bu kamayish ayniqsa uning har bir 
birligi evaziga qo‗shilgan mahsulotda aniq seziladi. Mana shu 
qo‗shilgan omil unumdorligining pasayishiga qarab, marjinalistlarning 
vakillari