O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

natural ishlab 
chiqarish
hisoblanadi. Ijtimoiy xo‗jalikning bu shaklida yaratilgan 
mahsulotlar ishlab chiqaruvchining o‗z ehtiyojlarini qondirish uchun, 
xo‗jalik ichki ehtiyojlari uchun mo‗ljallangan. Iste‘mol hajmi va tarkibi 
ko‗pincha ishlab chiqarish hajmi va tarkibiga mos kelgan, ularning bir-
biri bilan bog‗lanishi bir xo‗jalik doirasida amalga oshganligi sababli 
juda oson kechgan. Bunday munosabatlar eng avvalo ibtidoiy jamoada, 
keyinchalik patriarxal dehqon xo‗jaligi, feodal pomestyalarida hukm 
surgan. Natural xo‗jalik ishlab chiqarish maqsadlarini nihoyatda 
cheklab, ishlab chiqarish hajm jihatidan juda oz va turi jihatidan kam xil 
bo‗lgan ehtiyojlarini qondirishga bo‗ysungan. Shuning uchun ham 
jamiyat asta-sekinlik bilan tovar ishlab chiqarishga o‗tadi.
Tovar ishlab chiqarish natural xo‗jalikning rivojlanishi, mahsulotlar 
turi va miqdorining o‗sishi natijasida paydo bo‗ldi.

---

31 
Tovar ishlab chiqarishning natural ishlab chiqarishdan farqi 
shundaki, bunda tovar yoki xizmat o‗zining iste‘moli uchun emas, balki 
bozorga sotish uchun yaratiladi.
Tovar xo‗jaligining vujudga kelishi va amal qilinishining ijtimoiy-
iqtisodiy asoslari hamda shart-sharoitlari quyidagilardan iborat: 
1) ijtimoiy mehnat taqsimotining ro‗y berishi. Bunda ishlab 
chiqaruvchilar u yoki bu aniq mahsulotni ishlab chiqarishga 
ixtisoslashadi. Ixtisoslashuv, o‗z navbatida, qiyosiy ustunlik tamoyili 
bo‗yicha, ya‘ni mahsulotni nisbatan kam muqobil qiymatda ishlab 
chiqarish layoqati bilan aniqlanadi;
2) ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy jihatdan alohidalashuvi. Bunda 
ular o‗z mehnat natijalarini o‗zlari tasarruf qiladilar. Iqtisodiy alohidalik 
xo‗jalik faoliyatiga oid barcha qarorlarni ishlab chiqaruvchining o‗zi hal 
qilishini bildiradi. Xuddi shu ikki holat tovar ishlab chiqarishni zarur 
qilib qo‗yadi va bozor vujudga kelishining shart-sharoiti hisoblanadi. 
Mehnat mahsuli tovarga, ya‘ni bozorda ayirboshlash uchun, sotish 
uchun tayyorlanadigan narsaga, ishlab chiqaruvchilar esa tovar ishlab 
chiqaruvchilarga aylanadi.
Tovar – 
bu biron-bir naflilikka va qiymatga ega bo‗lgan ayirboshlash 
uchun yaratilgan mehnat mahsuli.
Tovar ikki xususiyatga ega: 
birinchidan,
u kishilarning qandaydir 
ehtiyojini qondiradi; 
ikkinchidan,
u boshqa buyumga ayirboshlana 
oladigan buyumdir. Boshqacha aytganda, tovar iste‘mol va almashuv 
qiymatlariga ega.
Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondashuvlar mavjud. Masalan, 
marjinalizm maktabi asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari 
ham tovarlar nafliligini aniqlashda alohida olingan individning 
xayolidagi psixologik yondashuv bilan, ya‘ni hech kim bilan aloqasi 
bo‗lmagan o‗rmondagi cholning yoki kimsasiz orolda bir o‗zi qolib 
ketgan Robinzonning xayoli bilan aniqlash usulini qo‗llaydilar. Albatta, 
tabiatda mavjud bo‗lgan yoki inson mehnati bilan yaratilgan har qanday 
narsa ham naflilikka ega bo‗lavermaydi. 
Shuning uchun iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy naflilik 
degan tushuncha ishlatiladi va bozor mana shu ijtimoiy zaruriy naflilikni 
tan oladi.