O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Keyingi qo‗shilgan miqdor nafliligi nazariyasining
asoschilari 
bo‗lib avstriya maktabi vakillari K.Menger , F.Vizer, E.Bem-Baverk.
Mazkur nazariyaga ko‗ra, kishilar tomonidan juda xilma-xil moddiy 
va ma‘naviy ne‘matlar (hamda xizmatlar) ularni ishlab chiqarishga 
ijtimoiy zaruriy mehnat sarflanganligi uchun emas, balki ushbu 
ne‘matlar naflilikka ega bo‗lishi sababli qadrlanadi. Insonlar tomonidan 
ma‘lum nafliliklarga ehtiyoj sezilganligi sababli u yoki bu tovarni ishlab 
chiqarishga mehnat sarflari amalga oshiriladi. Mazkur nazariya 
tarafdorlari fikrlariga ko‗ra, faqat tovarning nafliligi mehnat sarflariga 
«ijtimoiy zaruriy» deb nomlanadigan tavsif berishi mumkin.

---

34 
Qiymat va narx nazariyasida yangi yo‗nalishni boshlab bergan kishi 
mashhur ingliz iqtisodchisi A.Marshall hisoblanadi. Tovarlarning 
qiymatini aniqlashda mehnat nazariyasi ham, qo‗shilgan naflilik 
nazariyasi ham etarli asosga ega emas, deb hisoblagan A.Marshall bir 
nechta nazariyalarni sintez qilish yo‗li bilan aniqlik kiritishga harakat 
qildi. Qo‗shilgan miqdor nafliligi nazariyasining bir tomonlamaligini u 
qiymatni faqat naflilik bilan tushuntirishda ko‗rdi. A.Marshall keyingi 
qo‗shilgan miqdor nafliligi nazariyasini talab va taklif nazariyasi hamda 
ishlab chiqarish xarajatlari nazariyasi bilan bog‗lashga harakat qildi. 
A.Marshallning tovar qiymati nima bilan aniqlanishini bilishda 
qo‗shilgan miqdor nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlarini sintez qilish 
(umumlashtirish) 
zarurligi 
haqidagi 
fikri 
juda 
mashhur. 
Neoklassiklarning qoidalari qiymatning yagona manbai, narxning 
A.Marshall nazariyasida esa qiymat va narx ham talab (qo‗shilgan 
miqdor nafliligi) va ham taklif (tovar ishlab chiqarish xarajatlari) 
tomonida yotuvchi bozor kuchlari o‗zaro ta‘siri orqali aniqlanadi. 
A.Marshall fikricha, tovar qiymati teng darajada keyingi qo‗shilgan 
miqdor nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. Lekin 
A.Marshall ushbu sintezni oxirigacha yetkaza olmadi. U ijtimoiy zaruriy 
naflilik va ijtimoiy zaruriy mehnat tovarning ikki tomoni ekanligini aniq 
ko‗ra olmadi. Shuning uchun, u ijtimoiy naflilik o‗rniga qo‗shilgan 
naflilikni, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari o‗rniga ishlab chiqarish 
xarajatlarini qo‗ydi. Natijada tovarning qiymati ham, nafliligi ham to‗liq 
hisobga olinmadi. Umuman aytganda uzoq tarixiy davrdan boshlab 
tortishuvga sabab bo‗lgan narsa tovarda gavdalangan ijtimoiy 
mehnatning ikki yoqlama tavsifi va shu asosda hosil bo‗ladigan 
tovarning ikki xil xususiyatiga ega bo‗lishini inobatga olmaslikdir. 
Mehnat nazariyachilari tovarga sarflangan mehnat miqdoriga asosiy 
e‘tiborni qaratgan bo‗lsa, marjinalistlar uning nafliligiga e‘tibor berib 
keladilar. Ularning biri ko‗proq tovarni ishlab chiqaruvchilar manfaati 
nuqtayi nazaridan tahlil qilgan bo‗lsa, ikkinchisi iste‘molchi (xaridorlar) 
manfaati nuqtayi-nazaridan qaraydilar.
Pulning paydo bo‗lishi va rivojlanishida qiymat shakllarining 
rivojlanish bosqichlari muhim o‗rin tutadi. Umuman olganda qiymatning 
oddiy yoki tasodifiy, kengaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud. 
Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri 
mobaynida ekvivalent rolini o‗ynovchi ko‗plab tovarlar ichidan ba‘zi 
birlari o‗zining barcha tomonidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa 

---

35 
boshladi (masalan, nodir metallar). Сhunki, ekvivalent rolini o‗ynovchi 
tovarlarning barchasi ham ayirboshlash jarayonida vositachilik 
vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara olmas edi. Natijada, barcha 
tovarlarning qiymatini bir xil tovar qiymati orqali taqqoslash mumkin 
bo‗lgan qiymatning umumiy shakli vujudga keldi.