O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi m. G. Umarxodjaeva, O. S. Umarov, D. A. Ismailov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Dividendlar siyosati turlari
Dividendlar siyosatini tanlashda asosiy vazifalardan biri uning optimallashtirilishi bo‗lib, u aksiyadorlarning umumiy boyligining o‗sishi va investitsiyalarni yetarli darajada moliyalash imkonini beradi. Bu esa, joriy iste‘mol va kompaniyaning rivojlanishi bilan ulush bahosini maksimal darajaga ko‗tarish o‗rtasidagi nisbatni topishni talab qiladi. Ta‘sir etuvchi omillarning ko‗pligi va ularning nisbiy ahamiyatining doimiy o‗zgarishi tufayli dividend siyosatini shakllantirish uchun umumiy modelni ishlab chiqish va qo‗llash mumkin emas. Shu sababli amalda korporativ boshqaruv birinchi navbatda uning moliyaviy ehtiyojlarini va likvidlilikni saqlash muammolarini hal qilish qobiliyatini baholaydi. Bu erda asosiy narsa kelajakdagi pul oqimlarining ehtimol taqsimoti sababli barqaror dividendlarni saqlash qobiliyatidir. Ikkinchi mezon - likvidlik nuqtai nazaridan - dividendlarni to‗lash miqdorini belgilashda, ayniqsa, ular ko‗payishi bilan, uning zaxirasini kamaytirish xavfini hisobga olish kerak. Amaliyotda bir qancha dividend siyosati variantlarini ishlab chiqilgan. 1. Qolgan mablag‗ investitsiya resurslari yaratilganidan keyin dividendlarni to‗lash jamg‗armasi shakllantirilishini anglatadi. Agar loyihani amalga oshirish rejalashtirilgan rentabellik belgilangan me‘yordan oshsa, daromadning katta qismi odatda investitsiya qilinadi. Bu kapitalning yuksak darajada o‗sishini ta‘minlaydi va kelajakda egalarining daromadlarini oshirish uchun asos yaratadi. Qaytariladigan daromad darajasi investitsiyalar tomonidan qanchalik yuqori bo‗lsa, investorlar uchun naqd pul tushumlari kamroq jalb qilinadi va ularning qimmatli qog‗ozlarining bozor qiymatining o‗sishi foydasiga moyil bo‗ladi. Ushbu dividendlar siyosati ko‗pincha investitsion faolligi tufayli korporatsiya hayot aylanish jarayonining dastlabki bosqichlarida qo‗llaniladi. 2. Ro‗yxatga olingan to‗lovlar siyosati, indeksda yuqori inflyatsiya darajasiga mos keladigan aksiyalarning bozor bahosidagi o‗zgarishlardan qat‘iy nazar, uzoq vaqt davomida barqaror dividendlarni uzoq vaqt davomida sarflashga qaratilgan. Bu muayyan darajada aksiyadorlar kelajagiga ishonch ruhiy ishonish hissi yaratishga, shuningdek fond bozorida aksiya bahosini barqarorlashtirishga imkon beradi. Bunday 108 siyosat, aslida, konservativ bo‗lib, firmaning moliyaviy quvvatini va istalgan sarmoyaviy o‗sish darajasini saqlab qolish imkonini beradi. 3. Uchinchi darajali dividendlar bo‗yicha dividendlarni muayyan muddatlarda mukofotlash siyosati ratsionallikka asoslangan. Bu sizga qulay sharoitlar va yuqori daromadlar davrida faqatgina vaqti-vaqti bilan to‗lovlar hajmini sezilarli darajada oshirish imkonini beradi. Bunday siyosat murosaga keladi va uzoq muddatli dividendlar to‗lanmasa, korporatsiya investitsion jozibadorligining pasayishiga olib keladi. Barqaror dividendlar siyosati daromadga nisbatan (yoki uning sarflanishi va kapitalizatsiya qilinadigan qismlarga bo‗ladigan standart) doimiy to‗lov me‘yorlarini (dividend daromadi) belgilashni nazarda tutadi. Bu oddiy va aniq kompaniyaning moliyaviy holati bilan bog‗liq. Biroq, ma‘lum davrlarda daromad keskin o‗zgarib turishi mumkin va u bilan korporatsiya bozor narxini maksimal darajada to‗sishiga to‗sqinlik qiladigan aksiya bahosi. Dividendlar siyosatining barqarorligi kompaniyaning ishonchliligi va moliyaviy barqarorligining eng yaxshi harakteristikasidir, lekin kafolatli daromadga ega bo‗lgan yirik firmalar faqat unga ega bo‗lishi mumkin. Agar ularning miqdori yildan yilga o‗zgarib tursa, bunday siyosat bankrotlik xavfi tug‗diradi va hatto yuqori dividend to‗lovi bilan ham xavf tug‗diradigan investorlarni jalb qilmaydi. Dividendlar siyosatining barqarorligini qo‗llab-quvvatlaydigan argument mijozlar ta‘siri (ushbu kompaniyaning aksiyalariga qiziqish bildiradigan va daromad va dividendlar siyosatiga rozi bo‗lgan investorlar jami). Ratsional mijozlar barqarorlik, prognozlik va favqulodda daromadlarni afzal ko‗rmaydilar va dividendlar siyosatidagi o‗zgarishlar ularning farovonligiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun G‗arbdagi ko‗plab firmalar, ayniqsa, ijobiy signal ta‘sirini keltirib chiqarganligi sababli, noqulay moliyaviy davrlarda ham dividendlarni to‗lashni afzal ko‗rishadi. 5. Har doim o‗sib borayotgan dividendlar siyosati ularning oldingi davr darajasiga barqaror foizini oshirishni nazarda tutadi. Ushbu siyosatning afzalligi shirkatning yuqori bozor baholari narxini shakllantirish va potensial investorlarning 109 ijobiy imidjini shakllantirishdir. Shu bilan birga, bunday siyosat yetarlicha moslashuvchan emas va dividendlarni to‗lash jamg‗armasi daromad miqdoridan tezroq o‗sishi, investitsion faoliyatning salbiy oqibatlari, moliyaviy barqarorlik va uzoq muddatda bankrotlik oqibatida yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun, faqatgina gullab-yashnayotgan kompaniyalar bunday siyosatga amal qilishlari mumkin. Dividendlar darajasini belgilashda korporatsiya rahbariyatining quyidagi shartlarni hisobga olish kerak: • Yuqori dividend to‗lovlari bo‗lgan korporatsiyalar bozor tomonidan ko‗proq baholanadi Aksariyat aksiyadorlar bugungi kunda naqd pul to‗lovlari (kelajakda aksiyalarning bozor bahosidagi o‗sishdan ko‗ra) yaxshiroq ekanligiga ishonishadi, biroq bu siyosat o‗z kapitaliga xizmat ko‗rsatish xarajatlarini oshiradi; • past dividendlar to‗lovi yangi investitsiyalarni jalb qilish uchun qo‗shimcha xarajatlarning oldini olishga yordam beradi, investorlar soliq majburiyatlarini kamaytiradi, chunki rivojlangan mamlakatlarda kapitalning daromad solig‗i odatda dividendlar solig‗idan ancha past bo‗ladi va natijada bu korxonaning bozor qiymatining oshishiga olib keladi. Dividendlar siyosatini shakllantirishda muhim qadam - bu dividendlarni to‗lash shakllarini tanlashdir. Ushbu shakllarning asosiylari: 1) chegirmalar, to‗lovlar buyurtmasi yoki pochta orqali buyurtma berish orqali naqd to‗lovlarni, yoki korporatsiya yoki bank tomonidan amalga oshiriladi. Bu eng oddiy va eng keng tarqalgan to‗lov shakli; 2) aksiyalarni to‗lash. Yangi chiqarilgan aksiyadorlar aksiyadorlariga dividend to‗lovlari miqdori bo‗yicha mablag‗larni sarflashni o‗ylaydiganlar uchun qiziqish uyg‗unligini ta‘minlaydi; joriy daromadni afzal ko‗rganlar bozorda aksiyalarni sotishlari mumkin. Aksiyalar bo‗yicha dividendlarni to‗lash, masalan, kompaniya pul mablag‗lari bilan bog‗liq muammolarga duch kelganda, uning moliyaviy holati barqaror emas yoki juda tez rivojlanadi va investitsiyalar uchun yetarli mablag‗ yo‗q; 110 3) avtomatik qayta investitsiyalash. Ushbu to‗lov shakli aksiyadorlarga dividendlarni naqd pul olish yoki ularni qo‗shimcha aksiyalarda qayta sotib olish imkoniyatini beradi (bu holda, tegishli bitim to‗ziladi). Dividendlar faqat foydali investitsiya takliflari mavjudligi bilan aniqlangan passiv balans sifatida ko‗rib chiqilayotganda, investor uchun ularning to‗lovi va taqsimlanmagan daromadlarni to‗plash o‗rtasida farq yo‗qligi tushuniladi. Agar investitsiya loyihalari talab darajasidan yuqori daromad keltiradigan bo‗lsa, investorlar saqlash variantini afzal ko‗rishi mumkin. Agar investitsiyalarning kutilayotgan daromadi talabga teng bo‗lsa, u holda investorning nuqtai nazari bo‗yicha variantlardan hech biri afzalliklarga ega emas. Aks holda, ular dividend to‗lovlarini afzal ko‗radi; 4) xorijiy bozorda o‗z aksiyalarini sotib olish (barcha mamlakatlarda ishtirok etishlari mumkin emas) dividendlarni to‗lash uchun muqobil hisoblanadi, ularning qayta investitsiyalash shakllaridan biri hisoblanadi. Agar korporatsiya aksiyalarning bir qismini aksiyadorlarning roziligi bilan dividendlar jamg‗armasiga sotib olsa, ularning soni bozorda kamayadi. Qolgan aksiyalar bo‗yicha dividendlar to‗lanmaganligi sababli ularning har birining foydasiga bo‗lgan daromadning miqdori va miqdori, shuningdek kelgusi davrda dividend to‗lovlari nisbati avtomatik ravishda oshadi. Shu bilan birga, yangi aksiya bahosi korporatsiya, uning mavjud va potensial aksionerlari uchun optimal bo‗lishi uchun sotib olish miqdorini to‗g‗ri aniqlash kerak. Agar korporatsiyalar o‗z vazifalarini hal qilish uchun qo‗shimcha mablag‗ga muhtoj bo‗lsa, ushbu aksiyalarni qayta sotish mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining daromadlarini taqsimlash mexanizmi tanlangan dividend siyosatiga muvofiq quyidagilarni amalga oshiradi: Birinchi bosqichda korporatsiya nizomida nazarda tutilgan zaxira va boshqa maxsus maqsadli jamg‗armalarga majburiy ajratmalar aniq foyda miqdoridan («tozalovchi» sof foydani dividend siyosatining tegishli turi qo‗llanilayotgan dividendlar koridori deb ataladi) ;• Ikkinchi bosqichda qolgan sof foyda kapitalizatsiya qilinadigan va iste‘mol qilinadigan qismlarga taqsimlanadi. Agar korporatsiya qoldiq dividendlar siyosatiga rioya qiladigan bo‗lsa, ustuvorlik rivojlanish jamg‗armasini tashkil etishdan iborat;• 111 uchinchi bosqichda foydaning hisobidan shakllanadigan jamg‗arma dividendlarni to‗lash jamg‗armasiga va xodimlar uchun qo‗shimcha moddiy rag‗batlantirishga qaratilgan korporativ xodimlarni iste‘mol qilish fondiga taqsimlanadi va ijtimoiy ehtiyojlarini qondiradi. Bunday taqsimlanishning asosini dividendlar siyosati va kollektiv bitim asosida aksiyadorlik jamiyatining majburiyatlari tanlab olinadi. Dividendlar siyosati - bu o‗z kapitalining umumiy hajmiga hissa ulushiga muvofiq egasiga to‗langan daromadning ulushini shakllantirish mexanizmi. Qimmatli kapitallashuvning kompaniyaning qiymatining o‗sishiga qanday ta‘sir ko‗rsatishi to‗g‗risida konsensus yo‗q. Kompaniyaning qiymatini baholash uchun dividend siyosatining ahamiyati haqida ikkita nazariy yondashuv mavjud: ahamiyatsizlik nazariyasi va ahamiyatlilik nazariyasi. Dividendlar kompaniyaning qiymatini aniqlashda rol o‗ynamaydi, ikkinchisi - dividendlar kompaniya qiymatini baholashda katta ahamiyatga ega. Shunday qilib, dividend siyosatini shakllantirishning uchta yondashuvi mavjud: 1. Konservativ - daromad birinchi navbatda korxonani rivojlantirishga, shuningdek, dividendlar - mumkin bo‗lgan hollarda. 2. Tajovuzkor - daromad asosan investitsion jozibadorlikni saqlash uchun dividendlarni to‗lash uchun ishlatiladi, yuqori aksiya bahosi va korxonani rivojlantirish uchun - qoldiq tamoyil bo‗yicha 3. Murosasiz (o‗rtacha) - agressiv va konservativ yondashuvlar. Muhimi yo‗qligi nazariyasi mohiyati shundaki, kompaniyaning qiymati faqat foyda olish qobiliyati bilan belgilanadi. Aksiyadorlar uchun dividendlarni olish va foydani qayta investitsiyalash natijasida yuzaga keladigan aksiyalar qiymatining ortishi o‗rtasida farq yo‗q. Muhimi yo‗qligi nazariyasi doirasida Miller va Modigliani nazariyasi farqlanadi, uning tarafdorlari dividendlar siyosatidagi maqbul strategiya daromadni samarali qayta investitsiyalash uchun barcha imkoniyatlar tahlil qilinganidan keyin dividendlar olinadigan deb hisoblaydilar. Agar barcha foydani qayta investitsiyalash maqsadga muvofiq bo‗lsa, dividendlar to‗lanmasligi kerak, agar investitsion loyihalar bo‗lmasa, dividendlar to‗lash uchun to‗liq ajratiladi. Shu bilan birga, dividendlar siyosatining ustav kapitalining narxiga ma‘lum ta‘siri hali 112 ham e‘tirof etilgan bo‗lsa-da, bu dividendlarning miqdori va uning o‗sishi to‗g‗risidagi ma‘lumotni aks ettiradi, bu bozorni aksiyalar narxini oshirishga olib keladi. Muhim nazariya tarafdorlari (xususan, Gordon va Linter) dividend siyosati kompaniyaning qiymatiga ta‘sir qiladi deb hisoblashadi. Dividendlar ko‗rinishida to‗lanadigan har bir daromad bo‗linmasi xavf-xatarlardan ozod bo‗lib, kelajakda olinadigan daromadlarga nisbatan ko‗proq xarajat qiladi. Shuning uchun daromadni kapitallashtirish uchun dividendlarni to‗lashni ko‗paytirish afzalroqdir. Bundan tashqari, joriy dividend to‗lovlari investorlar uchun noaniqlik darajasini pasaytiradi. Aksincha, dividendlar to‗lanmasa, noaniqlik oshadi. Muhim nazariya eng keng tarqalgan. Kompaniyaning dividendlar siyosatini shakllantirishning uchta yondashuvi mavjud: Konservativ yondashuv sanoatni rivojlantirish ehtiyojlarini qondirishga imkon beradigan va ustunlik qiymatini oshirishga va shu tariqa aksiyalarning bozor qiymatini oshirishga imkon beradigan darajada dividendlarni to‗lashni nazarda tutadi. Bu siyosatning quyidagi turlarini o‗z ichiga oladi: 1. Qolgan dividendlarni to‗lash siyosati 2. Barqaror dividendlarni to‗lash siyosati Oddiy yondashuv shundaki, kompaniya shirkatning dividend to‗lovlariga muhtoj bo‗lgan aksiyadorlar manfaatlari muvozanatini saqlab qolishga harakat qilmoqda va ularning o‗sish ehtiyojlari quyidagilardan iborat: 1. Dividendlarning minimal barqaror miqdori ma‘lum muddatlarda mukofot bilan agressiv yondashuv maksimal dividendlar miqdorini hisoblashni o‗z ichiga oladi. 2. Barqaror dividendlar siyosati; 3. Dividendlar miqdorini doimiy ravishda oshirish siyosati; Dividendlar siyosatining turlari: 1. Qolgan dividendlarni to‗lash siyosati dividendlarni to‗lash jamg‗armasi korxonaning investitsiya imkoniyatlarini to‗liq amalga oshirilishini ta‘minlaydigan 113 o‗z moliyaviy resurslarini shakllantirish zarurati paydo bo‗lgandan keyin hosil bo‗ladigan daromadlar hisobidan qoplanishini nazarda tutadi. Agar mavjud investitsion loyihalar uchun ichki daromad darajasi (masalan, boshqa tanlangan kriter, masalan, moliyaviy rentabellik koeffitsienti) dan yuqori bo‗lsa, daromadning katta qismi kapitalning yuqori o‗sish sur‘atini ta‘minlaydigan bunday loyihalarni amalga oshirishga yo‗naltirilishi kerak (kelajakda olinadigan daromad) egalari. Ushbu turdagi siyosatning afzalligi korxonaning yuqori o‗sish sur‘atlarini ta‘minlash, uning moliyaviy barqarorligini oshirishdan iborat. Ushbu siyosatning nochorligi, dividendlarni to‗lash hajmining beqarorligi, kelgusi davrda ularning hajmini to‗liq o‗rganilishi va yuqori investitsiya imkoniyati davrida to‗lovlarni rad qilishdir. Bu esa, aksiyalarning bozor narxining shakllanishiga salbiy ta‘sir ko‗rsatmoqda. Bunday dividendlar siyosati, odatda, investitsion faoliyatning yuqori darajasi bilan bog‗liq bo‗lgan korxonaning hayot aylanish jarayonining dastlabki bosqichlarida qo‗llaniladi. 2. Dividendlar to‗lovlarining barqaror miqdori siyosati uzoq vaqt davomida o‗zgarmas miqdorda (inflyatsiyaning yuqori sur‘atlariga ega bo‗lgan holda, dividend to‗lovlari miqdori inflyatsiya indeksi bilan belgilanadi) o‗zgarmaganligini to‗laydi. Ushbu siyosatning afzalligi uning ishonchliligi bo‗lib, u aksariyat holatlardan qat‘iy nazar, aksiyadorlar o‗rtasida mavjud bo‗lgan o‗zgaruvchan miqdordagi daromadlar hajmida ishonch hissi tug‗diradi, fond bozoridagi aksiyalar bahosining barqarorligini belgilaydi. Ushbu siyosatning nochorligi uning korxonaning moliyaviy natijalari bilan zaif munosabatlardir va shuning uchun noqulay sharoitlar va past daromadlar davrida investitsion faoliyat nolga kamaytirilishi mumkin. Ushbu salbiy oqibatlarni bartaraf etish uchun odatdagidek dividendlarni to‗lash odatda nisbatan past darajada belgilanadi, bu kabi dividendlar siyosatini konservativ sifatida ko‗rsatadi va kapital o‗sishining yetarli emasligi sababli korxona moliyaviy barqarorligining pasayishi xavfini kamaytiradi. 3. Dividendlarning minimal barqaror miqdori ma‘lum davrlarda (yoki "qo‗shimcha dividendlar" siyosati) qo‗shimcha ravishda siyosati juda keng tarqalgan fikrdir. Uning ustunligi, kompaniyaning moliyaviy natijalari bilan yuqori darajada bog‗liqligi ta‘minlangan minimal miqdordagi dividendlarni kafolatli to‗lashdir, bu 114 esa investitsiya faoliyatining darajasini kamaytirmasdan qulay iqtisodiy sharoitlarda dividendlar miqdorini oshirish imkonini beradi. Bunday dividendlar siyosati daromadlarni shakllantirish darajasida beqaror bo‗lgan korxonalarga katta ta‘sir ko‗rsatadi. Ushbu siyosatning asosiy kamchiliklari shundan iboratki, eng kam dividendlarni uzoq muddatga to‗lash bilan kompaniyaning aksiyalarining investitsion jozibadorligi kamayadi va ularning bozor qiymati mos ravishda tushadi. 4. Dividendlarning barqaror darajasidagi siyosati dividend to‗lovlarining uzoq muddatli normativ-huquqiy nisbati foydaning miqdoriga (yoki daromadning iste‘mol qilinadigan va kapitalizatsiyalangan qismga nisbati) solishini nazarda tutadi. Ushbu siyosatning afzalligi uning shakllanishining soddaligi va hosil bo‗lgan foyda hajmi bilan yaqin munosabatlardir. Shu bilan birga, uning asosiy kamchiliklari - bu hosil bo‗lgan foydaning beqarorligi bilan belgilanadigan, aksiyalar bo‗yicha dividend to‗lovlari hajmining beqarorligi. Ushbu beqarorlik alohida davrlardagi aksiyalarning bozor qiymatida keskin pasayishiga olib keladi, bu esa bunday siyosatni amalga oshirish jarayonida korxonaning bozor qiymatini maksimal darajada qisqartirishga to‗sqinlik qiladi (bu korxonaning iqtisodiy faoliyatiga yuqori darajada xavf tug‗diradi). Hatto yuqori darajadagi dividend to‗lovlari bilan ham, bunday siyosat, odatda, xavf tug‗diradigan investorlarni (aksiyadorlarni) jalb qilmaydi. Bu turdagi dividendlar siyosatini amalga oshirish uchun barqaror daromadli yetuk kompaniyalar faqatgina o‗zlari uchun imkon yaratadi; agar qor marjlari vaqt o‗tishi bilan sezilarli darajada farq qilsa, bu siyosat bankrotlikning yuqori xavfini keltirib chiqaradi. 5. Dividendlar miqdorini muntazam ravishda oshirish siyosati ("shirkatning yillik dividendini hech qachon kamaytirmaslik" shiori ostida amalga oshiriladi) aksiyalar bo‗yicha dividend to‗lovlarini barqaror o‗sishini ta‘minlaydi. Bunday siyosatni amalga oshirishda dividendlar ko‗payishi, qoida tariqasida, oldingi davrda qat‘iy belgilangan o‗sish foizlarida (Gordon Model ushbu kompaniyalarning aksiyalarining bozor qiymatini belgilovchi ushbu prinsipga asoslanadi) amalga oshiriladi. Ushbu siyosatning ustunligi kompaniyaning aksiyalarining yuqori bozor qiymatini ta‘minlash va qo‗shimcha masalalar bilan potensial investorlar o‗rtasida ijobiy imidjini shakllantirishdan iborat. Ushbu siyosatning nochorligi, uni amalga 115 oshirishda moslashuvchanlikning yo‗qligi va moliyaviy ziddiyatlarning doimiy o‗sishi - agar dividendlarni to‗lash jamg‗armasi daromad miqdoridan tezroq o‗sib ketsa, dividendlarni to‗lash nisbati o‗sish sur‘ati oshgan bo‗lsa, unda korxona investitsion faolligi pasayadi va moliyaviy barqarorlik omillari (boshqa narsalar teng). Shuning uchun bunday dividendlar siyosatini amalga oshirish, faqatgina chinakam o‗sib borayotgan aksionerlik kompaniyasiga ega bo‗lishi mumkin - agar bu siyosat kompaniyaning daromadlari doimiy o‗sishi bilan qo‗llab-quvvatlanmasa, unda u bankrotlik uchun to‗g‗ri yo‗lni anglatadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|