O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi m. G. Umarxodjaeva, O. S. Umarov, D. A. Ismailov
Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro`yxati
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7.QIMMATLI QOG„OZLAR BO„YICHA DIVIDENDLAR SIYOSATI VA TARTIBGA SOLISH 1. Kompaniyaning dividendlar siyosati va uning kompaniyaning qiymatiga ta‟siri.
|
Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro`yxati:
1. O‗zbekiston Respublikasi Qonuni №233-I ―Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‗g‗risida (yangi tahriri)‖, 1996-yil 26- aprel. Yangi tahriri O‗RQ-370 son bilan 2014-yil 06-mayda tasdiqlangan. 2.O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‗zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‗yicha harakatlar strategiyasi to‗g‗risida" gi Farmoni. // O‗zbekistan Respublikasi Qonunlari to‗plami. 2017 y., № 6, st. 70. 3. O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yil 22 dekabr kuni birinchi marta mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlisga Murojaatnomasi Toshkent : O‗zbekiston, 2017 y., 104 b. . . 4. Zaynutdinov SH.N. Korporativ boshqaruv asoslari. O‗quv qo‗llanma. -T.: O‗zbekiston, 2008. – 260 b. 118 5. Xodiev B.YU., Berkinov B.B. ―Korporativ boshqaruv va raqobatni rivojlantirish‖ O‗quv qo‗llanma. -T.: 2011 y. 6. Steen Thomsen & Martin Conyon – Corporate Governance, mechanisms and systems. McGraw-Hill Higher Education UK, 2012 – 367pp. 7. Bob Tricker – Corporate Governance, Principles, Policies and Practices, 3rd edition, Oxford online resources center, 2012 – 904pp. 8.www.webofsciense.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi 9. www.ziyonet.com –axborot-ta‘lim tarmog‗i 7.QIMMATLI QOG„OZLAR BO„YICHA DIVIDENDLAR SIYOSATI VA TARTIBGA SOLISH 1. Kompaniyaning dividendlar siyosati va uning kompaniyaning qiymatiga ta‟siri. Bozor iqtisodiyotida samarali dividendlar siyosatini shakllantirish masalasi ko‗plab ilmiy tadqiqotlarga bag‗ishlandi. Nazariy yondashuvlarda kompaniyaning dividend siyosatini shakllantirish jarayoni kompaniyaning bozor qiymatiga va egalarining farovonligiga ta‘siri nuqtai nazaridan ko‗rib chiqiladi. Kompaniyaning bozor qiymatiga ko‗ra ushbu kompaniyaning bozorda erkin raqobat sharoitida sotilishi mumkin bo‗lgan bahosi keng tarqalgan. Ko‗p jihatdan bu savollar aksiyadorlik kompaniyalari bilan bog‗liq. Kompaniyaning aktivlari qiymatining oshishi bugungi kunda asosiy daromadni kapital egalariga yetkazib beradi. Aksariyat sarmoyadorlar, birinchi navbatda, aksiyalarning bozor narxini ko‗tarishdan manfaatdor. Kompaniyaning aksiyalarining bozor qiymatini maksimal darajada oshirish maqsadida kompaniyaning egalari farovonligining ortishi, dividendlar daromadini ko‗paytirmasdan emas, balki aksiyalarning bozor narxini ko‗tarishdan iborat. Shu sababli, so‗nggi paytlarda kompaniyaning bozor qiymatini baholash va amaliyotni takomillashtirish uchun doimiy qiziqish va ehtiyoj bor edi. Uning boshqaruv vositalarini, shuningdek kompaniyaning bozor qiymatini oshirish jarayonlarini boshqarish. Menejment nazariyasida yaqinda yangi yo‗nalish paydo bo‗ldi - kompaniyaning qiymatini boshqarish konsepsiyasi. 119 Narxlash mexanizmi kompaniyaning sof foydasini taqsimlash jarayonini o‗z ichiga oladi. Foydani taqsimlash to‗g‗risidagi qarorni aksiyadorlarning umumiy yig‗ilishida ma‘qullangan holda boshqaruv kengashi hal qiladi. Foydaning taqsimlanishi ishlab chiqarishni kengaytirish uchun ajratilgan mablag‗lar, zaxira fondini shakllantirish va qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha daromadlarni to‗lash - aksiyalar bo‗yicha dividendlar va obligatsiyalar bo‗yicha foizlar o‗rtasida maqbul nisbatni asoslashni o‗z ichiga oladi. Amalda ushbu sohadagi boshqaruv qarorlarini qabul qilish, dividendlar siyosati doirasida amalga oshiriladi. Dividendlar miqdori doimiy emas va daromad miqdori va aksiyadorlar o‗rtasida taqsimlangan ulushiga bog‗liq. Shu bois, samarali dividend siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish moliyaviy menejerning muhim faoliyatlaridan biri hisoblanadi va unga ta‘sir etadigan omillarni chuqur tushunishni hamda boshqa boshqaruv qarorlari bilan o‗zaro bog‗liqlikni talab qiladi. Dividendlar siyosatini shakllantirish ma‘lum bir kompaniya uchun o‗ziga xos xususiyatlarga ega, ammo umumiy qadamlarni ajratib ko‗rsatish mumkin: ● rivojlanish strategiyasiga muvofiq dividendlar siyosatini tanlash; ● dividendlarni to‗lash shartlari va shakllarini aniqlash; ● dividend siyosatining samaradorligini baholash. Iqtisodiy adabiyotda bugungi kunda dividend siyosati va dividendlar shartlarining turli ta‘riflari mavjud. Eng keng tarqalgan va umumlashtiruvchi quyidagilardan iborat: dividendlar siyosati - aksiyadorlarning daromadlarini shakllantirish va tarqatish mexanizmi. Dividendlar siyosati aksiyadorlarning farovonligini oshirish uchun daromadlarni samarali taqsimlashga qaratilgan moliyaviy strategiyaning elementi sifatida qaralishi mumkin. R. Braley va S. Myersning dividendlar siyosati, bir tomondan, daromadlarni qayta tiklash va boshqa aksiyalarni chiqarish yo‗li bilan dividendlar to‗lashlari o‗rtasidagi kelishuvdir. Rossiya Federatsiyasining Fuqarolik Kodeksiga binoan aksiyadorlarga tegishli aksiyalarga aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitalidagi aksiyadorlarga mutanosib ravishda taqsimlangan taqdirda dividendni aksiyador tomonidan aksiyadorlik jamiyatidan olinadigan dividend qabul qilinadi. Rossiya Federatsiyasining Soliq 120 kodeksi aksiyadorlar (qatnashchi) ga tegishli aksiyalar (aksiyalar) bo‗yicha aksiyadorlar (aksiyadorlar (aksiyadorlar) aksiyalariga mutanosib ravishda) soliqqa tortgandan keyin qolgan imtiyozlarni (imtiyozli aksiyalar bo‗yicha foizlar ko‗rinishida) tarqatishda, aksiyador (ishtirokchi) tomonidan olingan daromad sifatida dividendni belgilaydi ) ushbu tashkilotning vakolatli (ulush) kapitalida (ya‘ni, dividend - ishtirokchilar tomonidan o‗z mablag‗larini moliyalashtirishning istalgan shaklida investitsiya qilingan kapital bo‗yicha daromad). Dividend orqali aksiyadorning aksiyadorlik jamiyatiga tushgan foyda olishda ishtirok etish huquqi amalga oshiriladi. Dividendlar olish tartibi va shartlari, shuningdek ularning miqdori dividendlar siyosati aksiyadorlik tashkiloti tomonidan belgilanadi. Bu tashkilot faoliyatida dividend siyosatining roli va ahamiyatini va biznesda, moliyaviy boshqaruvda va moliya sohasida unga berilgan e‘tiborni anglatadi. Shunday qilib, dividendlar siyosati nazariyasidagi asosiy masalalar quyidagilardir: dividend to‗lovlari kompaniyaning bozor qiymatiga ta‘sir qiladimi va uning ulush egalariga katta dividendlarni to‗layotgan kompaniyalar bozorni qanday baholashadi? Ma‘lumki, dividend siyosati bo‗yicha keng miqyosli ilmiy bahslarning boshlanishi M.Miller va F. Modigliani tomonidan yozilgan maqola edi. Mualliflar mukammal bozorda firmaning qiymati dividendlarni tanlashga bog‗liq emasligini va aksiyadorlarning boyligi, ularning fikricha, firmaning ishlab chiqarish qobiliyati daromadni ko‗paytirish va katta miqdorda daromadlarni taqsimlash usullariga emas, balki investitsiya siyosatining samaradorligiga bog‗liqdir. Ular taqdim etgan model, dividendlar noto‗g‗ri nazariyasi uchun asos yaratdi. Boshqacha qilib aytadigan bo‗lsak, dividendlar siyosati firma bozorining qiymatiga ta‘sir etuvchi omil emas, shundan kelib chiqadiki, dividendlar qabo‗l qilinadigan investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdan so‗ng dividendlarni qoldiqqa sarflash kerak. Kelgusida dividendlar siyosatini ishlab chiqishda nazariy yondashuvlarni ishlab chiqish, dividendlar ahamiyatsiz bo‗lgan ahamiyatini kamaytirish maqsadida amalga oshirildi. 121 Mayron Gordon va Jon Lintner, dividend siyosatining mustaqillik nazariyasi muholiflari sifatida qarashdi va ularning yozma manbalarida dividendlar siyosatining muhimligini va aksiyadorlarning umumiy boyligiga ta‘sir qilishini ta‘kidladilar. Investorlar har doim moliyaviy xavfni bartaraf etishga yoki kamaytirishga harakat qilishadi, shuning uchun aksiyalarni sotish mumkin bo‗lgan kelajakdagi daromadlarni kutishdan ko‗ra dividendlarni olish afzalroqdir. Bundan tashqari, joriy dividend to‗lovlari investorlarning noaniqligi darajasini ushbu kompaniya investitsiyalashning samaradorligi va rentabelligi darajasini pasaytiradi, shu bilan investitsiyalash sarmoyasidan tushgan daromadning past darajasini qondiradi, bu esa ustav kapitalining bozor bahosini oshirishga olib keladi. Ularning fikriga ko‗ra, bozor yirik dividendlar to‗layotgan kompaniyalar tomonidan juda yuqori baholanadi. Dividend siyosatining muhimligi yoki "qo‗llardagi ko‗krak" nazariyasi sifatida ham ma‘lum bo‗lgan ushbu nazariya, dividendlarning maqsadli (optimal) miqdorini belgilovchi dividend siyosati mavjudligidan kelib chiqadi [6]. Quyidagi omillar dividendlar hajmiga ta‘sir qiladi: ● joriy daromad darajasi; ● sanoatni rivojlantirish istiqbollari; ● korxona investitsiya rejalari; Tashqi moliyalashtirish manbalariga ehtiyoj; ● boshqaruvchilarning dividendlar darajasini va ularning ulush narxiga ta‘sirini baholash qobiliyati; ● raqobatchilarning dividendlar siyosati; ● kapital to‗zilishi siyosati. Investorlar investitsiyalarining daromadlarini soliqqa tortish darajasi investorlarning bozordagi xatti-harakatini belgilovchi eng tortishuvli va muhim omillardir. Robert Litzenberger va Krishna Ramasvami asarlari soliq imtiyozlari nazariyasiga asos solgan bo‗lib, unda kapitalizatsiya daromadlari dividend daromadlaridan kamroq soliqqa tortilganligi sababli aksiyadorlar kapitallashtirilmagan, kapitallashtirilmagan rentabellik emas, aksincha, aksiyadorlar 122 pozitsiyasidan kelib chiqadi. Agar dividendlar bo‗yicha soliq stavkasi sarmoya tushumi bo‗yicha soliq stavkasidan yuqori bo‗lsa, investorlar dividendlarni to‗layotgan firmalarning aksiyalariga investitsiyalarning yuqori daromadliligini talab qiladi, bu esa dividendlarni to‗layotgan firmalarning aksiyalarining nisbatan arzon narxiga olib keladi. Shunday qilib, firmalar yuqori dividendlar to‗lashlari uchun foydasiz bo‗ladi. Soliqni differentsiatsiya qilish nazariyasining ahamiyati hokimiyatning e‘tiborini dividendlar to‗lovi darajasini soliqqa tortish tartibiga solib berish bilan tasdiqlaydi. Turli xil mamlakatlarda soliq to‗lovchilarning muayyan toifalarida ushbu ikki turdagi daromadlarni soliqqa tortishning muammolarini aniqlash muammolariga turli yondashuvlar. Misol uchun, Germaniya va Yaponiyada daromad solig‗i stavkasi dividendlarga qaraganda yuqori, Fransiyada esa pastroq; Buyuk Britaniya, Avstraliya, Kanada, dividend daromadlari va qayta tiklangan daromad bo‗yicha soliq stavkalari bir xil. Ko‗pgina mamlakatlarda soliq stavkalari soliq to‗lovchilarning turli toifalariga nisbatan farqlanadi, aksariyat hollarda aksiyadorlik jamiyatlarining dividendlar siyosati ma‘lum bir investor guruhiga asoslanadi. 2003-yilgacha Qo‗shma Shtatlarda dividendlar va kapital tushumlarini soliqqa tortish darajasida nomutanosiblik kuzatildi. Dividend solig‗i 31% ni tashkil etdi, sarmoyaning o‗sishi esa 28% ni tashkil etdi. Bozor kotirovkalari o‗sishining salbiy ta‘sirini kamaytirish maqsadida, past foiz stavkalari bilan dividendlar soliqqa tortishning ilg‗or stavkasi joriy qilindi. O‗rtacha tariflar 40 dan 15 foizga tushdi. Kompaniyalar har bir hisobot davrida aksiyadorlarga barcha mablag‗‗larni to‗lashga majbur emasligiga qaramasdan, ko‗plab yirik g‗arb kompaniyalari doimiy ravishda dividendlar to‗laydilar. Rossiya Federatsiyasida dividendlarni soliqqa tortish tartibi ham qayta ko‗rib chiqilgan. Soliq kodeksining kiritilishi bilan dividendlar bo‗yicha soliq stavkasi jismoniy va yuridik shaxslar uchun 6 foizgacha pasaytirildi, buning natijasida dividend to‗lovlarini amalga oshiruvchi korxonalar soni oshdi. Bir toifadagi daromadlar - aksiyadorlar - soliqqa tortishning o‗zgarishi 2005-yildan buyon korxonalarning bozor kapitallashuviga ta‘sir ko‗rsatmaganligi sababli. Dividendlar 123 ko‗rinishida olingan jismoniy shaxslarning daromadlariga solinadigan soliq stavkasi 9 foizga oshirildi, bu esa jismoniy shaxslar daromadlari stavkasidan 13 foizga pastdir. Umuman olganda, tahlil qilish shuni ko‗rsatdiki, dividendlar bo‗yicha soliq stavkasining oshirilishi dividendlar to‗layotgan kompaniyalar sonining kamayishiga olib keladi, lekin dividend to‗lovlari darajasiga statistik jihatdan sezilarli ta‘sir ko‗rsatmaydi. Bugungi kunda dividend siyosatiga nisbatan noaniq munosabat mavjud. U muvaffaqiyatli aksiyadorlik jamiyatining tavsifi va korporativ boshqaruv tizimining barqarorligini ko‗rsatadi. Zamonaviy korxonada dividend siyosatining samaradorligi ko‗rsatkichi nafaqat dividendlar daromadidir, balki kompaniyaning moliyaviy holati va rivojlanish strategiyasiga qarab dividendlar miqdorini hisoblash uchun belgilangan tartibning batafsil va moslashuvchanligi hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatining ichki hujjatlarida belgilangan tartibda dividendlarni hisoblash, tasdiqlash va to‗lash tartibi aksiyadorlar va manfaatdor shaxslarga oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‗yicha mulk huquqlarini amalga oshirish tamoyillari to‗g‗risida axborot berish vazifasini bajaradi. Rossiyada iqtisoddagi iqtisodiy o‗zgarishlarga qaramay, Rossiyada dividendlar siyosati va uning shakllanishiga oid tadqiqotlar yetarli darajada e‘tiborga olinmagan. Shunga qaramay, mamlakatning yetakchi kompaniyalari dividendlar siyosatini shakllantirishning asosiy tamoyillari, daromad taqsimoti mexanizmi, dividend to‗lovlarini hisoblash tartibi va ularni tartibga solishning asosiy tamoyillari ishlab chiqildi va ularni o‗zlarining mahalliy qonun hujjatlarida belgilab olishdi. Biroq, yetakchi kompaniyalar faoliyatining qiyosiy tahlili shuni ko‗rsatadiki, ularning ish sharoitlariga va rivojlanish bosqichlariga qarab, ular turli xil dividend siyosatini - qoldiq prinsip siyosatidan barqaror miqdorni saqlab turish yoki dividend to‗lovlarini ko‗paytirishga amal qiladi. "Gazprom", "Lukoyl", "Rosneft" va boshqalar doimiy ravishda dividendlar to‗lashni davom ettirayotgan kompaniyalar qatoriga kiradilar, umuman, Rossiya rivojlanayotgan boshqa bozorlarga nisbatan past dividend to‗lovlarini qo‗llash amaliyotiga ega. Rossiya kompaniyalari dividendlarni to‗lash uchun 10-20% daromadni jo‗natishadi, jahon amaliyotida bu qiymat 40% ga etadi. Shu bilan birga, kompaniyaga dividendlarni to‗lash uning bozor qiymatini 124 o‗zgartirish mexanizmi sifatida qaralmaydi. Dividendlar siyosatining asosiy maqsadi dividendlar miqdorini oshirish hisobiga kompaniyaning investitsion jozibadorligini oshirishdir. Rivojlangan va rivojlanayotgan bozorlarda dividend siyosati bir xil sharoitlarda aniqlanadi: ● ishlash; ● kompaniya hajmi; ● o‗sish potensiali. Investorlar manfaatlari va aksiyadorlik jamiyatining manfaatlari o‗rtasidagi ustuvorliklar turli yo‗nalishlarda o‗zgarishi mumkin. Konservativ siyosat bilan, foydaning foydasi qayta tiklanadigan biznes bilan qoladi. Ko‗pincha bunday taktika yosh korxonalar yoki foydaning o‗sish darajasi kam bo‗lgan korxonalar tomonidan qo‗llaniladi, biroq bugungi kunda dunyoning ko‗plab yetakchi kompaniyalari, shu jumladan, Rossiyadan foydalaniladi. Dividendlar qoldiq asosida to‗lanadi (ya‘ni daromad optimal investitsion budjetni ta‘minlash uchun zarur bo‗lgan miqdordan katta bo‗lsa) va odatda aniq miqdorga ega bo‗ladi. Shunday qilib, bugungi kunda kompaniyaning yagona dividend siyosati mavjud emas degan xulosaga kelish mumkin. Kompaniyaning shakllanishi va rivojlanishining turli bosqichlarida bozorda shakllanadigan turli xil holatlarda kompaniyaning faoliyati aksiyadorlarga aksiyalarni ko‗paytirish yoki to‗ldirishga qaratilgan bo‗lib, u katta darajada investitsion jozibadorlik va kompaniyaning moliyaviy-xo‗jalik faoliyati o‗sishining o‗sishiga hissa qo‗shadi uning bozor qiymati. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|