O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi m. G. Umarxodjaeva, O. S. Umarov, D. A. Ismailov

2. Dividendlar to„lash tartibi, shakllari va manbalari va uning bozor 
bahosiga ta‟siri. 
Boshqa mamlakatlardagi kabi, Rossiya Federatsiyasida dividend to‗lovlari 
manbalari qonun bilan tartibga solinadi quyidagi ko‗rsatkichlar bilan ifodalanishi 

---

174 
mumkin: 
-
hisobot davridagi sof foyda va o‗tgan yillardagi taqsimlanmagan daromad; 
-
foyda va imtiyozlar bo‗yicha mukofotlar; 
-
hisobot davrining sof foydasi. 
Rossiya qonunchiligi uchinchi manbadan - bu yilgi aksiyadorlik jamiyatining 
sof foydasidan dividendlarni to‗lashning bazaviy variantini nazarda tutadi. 
Bundan tashqari, muayyan turdagi imtiyozli aksiyalar bo‗yicha dividendlar 
kompaniyaning maxsus jamg‗armalaridan avvalgi yillardagi daromadlar hisobidan 
qoplanishi mumkin. 
Har qanday xo‗jalik yurituvchi subyektning sof foydasining miqdori, moliya 
yili yakunlangan holatlar ko‗pincha zarar ko‗rgan taqdirda, dalgalanmalarga bog‗liq. 
Har qanday holatda dividend miqdori to‗g‗risida qaror qabul qilish oson ish emas. 
Birinchisi, tashkilot deyarli doimo ishlab chiqarish salohiyatini kengaytirish yoki 
yangi investitsiya loyihalarida ishtirok etish imkoniyati mavjud. Ikkinchidan, 
dividendlarni to‗lashning beqarorligi yoki ularning qiymatining keskin o‗zgarishi 
aksiyalarning bozor qiymatining pasayishi bilan bog‗liq. 
Dividendlar naqd pulda eng ko‗p to‗lanadigan to‗lov (tashkilot pul mablag‗lari 
naqd pul, naqd to‗lov, buyurtma, pochta jo‗natmasi). Bu holda dividend to‗lovlarini 
aniqlash uchun turli xil variantlar qo‗llanilishi mumkin. Muayyan variantni tanlash 
kompaniyaning dividend siyosati bilan belgilanadi. 
Ayrim hollarda (ular kompaniyaning ustavida ko‗rsatilgan bo‗lishi kerak) 
dividendlar boshqa mol-mulk bilan to‗lanishi mumkin: yangi chiqarilgan aksiyalar, 
obligatsiyalar, qimmatli qog‗ozlarning boshqa turlari, tovar. 
5 Qo‗shimcha chiqarilgan aksiyalar bo‗yicha dividendlarni to‗lashni 
anglatadiki, barcha taqsimlanmagan daromad biznesni rivojlantirishga yo‗naltiriladi. 
Ushbu dividend to‗lovlarining shakli quyidagicha amalga oshiriladi: 
-
tashkilot balansining likvidligini oshirish; 
-
agar investitsiya loyihalarini amalga oshirish natijasida kompaniya moliyaviy 
resurslarning vaqtincha yetishmasligi bilan bog‗liq bo‗lsa; 
-
mablag‗lar manbalarini tuzilishini o‗zgartirish.

---

175 
Boshqa kompaniya tomonidan olinishi uchun: | 
-
kapitalning o‗sishi va daromad solig‗i stavkasini pasaytirishga qaratilgan 
aksiyadorlar uchun; 
-
tashkilotning aksiyalariga ega bo‗lgan menejerlar uchun qo‗shimcha imtiyozlar 
berish maqsadida. 
Aksiyadorlarga dividendlar to‗lash miqdorida qo‗shimcha aksiyalar berish 
muomaladagi aksiyalarning umumiy sonining ko‗payishiga olib keladi va natijada bir 
aksiya uchun dividendning pasayishi (tovar daromadlarining o‗sish sur‘ati yetarli 
emas) va natijada ularning jozibadorligini kamaytirish va kamaytirish bozor narxi. 
Shu bilan birga, naqd pul shaklida joriy daromadni afzal ko‗rgan bir qator aksionerlar 
o‗zlarining bozordagi ulushlarini sotishlari mumkin, bu esa ularning bozor qiymatiga 
ta‘sir qiladi. 
Aksiyadorlarning roziligini talab qiladigan dividendlarni qayta investitsiyalash 
shakli qimmatli qog‗ozlar bozorida o‗z ulushining bir qismining dividendlar fondi 
hisobidan qoplanishi hisoblanadi. Bunday qarorlar, tashkilotning jozibador 
investitsiya imkoniyatlariga ega bo‗lmagan hollarda ortiqcha pulni samarali tarzda 
taqsimlash zarurati bilan oqlanishi kerak. Bunday holda, asosiy maqsadi kapital 
to‗zilishini o‗zgartirish uchun aksiyalarni qayta sotib olish to‗g‗risidagi qaror 
dividend siyosatining elementi hisoblanishi mumkin. Bundan tashqari, aksiyalarni 
qayta sotib olish dividendlar to‗lash bo‗yicha soliqlarni kechiqtirishni va 
aksiyadorlarning daromadlarini soliqqa tortishni kamaytirishni ta‘minlaydi, 
shuningdek, istalgan kapital to‗zilishiga erishishga va bir aksiyadorlik jamiyatining 
rentabelligini oshirishga yordam beradi. 
Aksiyalarning birja bahosi va dividendlar siyosati bir-biri bilan bog‗liq bo‗lib, 
bu erda to‗g‗ridan-to‗g‗ri aloqalarni ushlab olish qiyin. Shuni e‘tiborga olish kerakki, 
"aksiya bahosi dividendlar to‗g‗ridan-to‗g‗ri proportsional va muqobil sarmoyalar 
bo‗yicha foiz stavkasiga mutanosib ravishda mutanosib ravishda" klassik formula har 
doim o‗zini amalda o‗zi oqlay olmaydi. Bozor bahosi odatda tasodifiy va ko‗p 
tomonlama ko‗plab omillar ta‘sirida shakllanadi. 
Moliyaviy menejmentda sun‘iy tartibga solish usullari ishlab chiqildi: muayyan 

---

176 
sharoitlarda to‗lanadigan dividendlar hajmiga ta‘sir ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan 
bozor bahosi. Bo‗lar aksiyalarni sotib olish, ajratish va konsolidatsiyalashni o‗z 
ichiga oladi. 
Aksiyalarni qayta sotib olish yuqorida muhokama qilindi. Bu yerda yana ikkita 
usulni ko‗rib chiqamiz. 
Ajratish usuli. Ushbu usul, shuningdek ajratish usuli yoki aksiyalarning 
bo‗linishi, bevosita dividendlarni to‗lash shakliga bog‗liq emas, balki ularning 
hajmiga ta‘sir qilishi mumkin. 
Aksiyalarni sindirishi ko‗pincha badavlat firmalar tomonidan ishlatiladi, 
ularning aksiyalari qimmatga tushadi. Ko‗pgina kompaniyalar o‗zlarining 
aksiyalarining narxini yuqori bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaslik uchun harakat qilishadi, 
chunki bu ularning likvidligiga ta‘sir qilishi mumkin; ular quyida keltirilgan usul 
yordamida aksiyalar narxini rejali darajaga sun‘iy ravishda qisqartirishadi. 
Aksiyadorlarning ruxsati bilan, kompaniya Direksiyasi aksiyalarning bozor bahosiga 
bog‗liq holda, eng katta ajratilgan o‗lchovni belgilaydi: masalan, bitta sobiq, uchta 
yangi hissa uchun bir dona eski va boshqalar. Keyingi qimmatli qog‗ozlarni 
almashtirish. 
Bu holatda balans valyutasi va kapital to‗zilmasi o‗zgarmaydi, oddiy aksiyalar 
soni ortadi. 
Aksiyalarni birlashtirish. Aksincha, bir nechta eski qimmatli qog‗ozlar yangi 
biriga almashtirilsa (bu nisbat har qanday bo‗lishi mumkin). Bu jarayonni fond 
birlashtirilishi deb atashadi. 
Aksiyalarning nominal qiymatini o‗zgartirish * kabi voqealar Direktsiyaning 
tavsiyasi va aksiyadorlarning qaroriga binoan belgilanadigan dividendlar miqdoriga 
ta‘sir qilmasligi mumkin. Dividendlar aksiyalarning nominal qiymatidagi 
o‗zgarishlarga mutanosib ravishda o‗zgarishi mumkin, chunki aksiyalarni 
birlashtirish va ajratish, aksiyadorlarning kompaniyaning aktivlarida ulushiga ta‘sir 
qilmaydi. Biroq, agar yangi nominal qiymat va yangi dividend miqdori turli xil 
algoritmlardan foydalanilgan bo‗lsa, bu aksiyadorlarning daromadlariga ta‘sir qilishi 
mumkin. 

---

177 
Shuni ta‘kidlash kerakki, har ikkala usul ham bitta umumiy salbiy 
xususiyatlarga ega - ular yangi qimmatli qog‗ozlarni chiqarish uchun qo‗shimcha 
xarajatlar bilan birga keladi. 
Dividendlar to‗lash uchun cheklashlar. Agar ma‘lum bir firmaning dividend 
siyosatini shakllantirishda quyidagi guruhlarga qo‗shilishi mumkin bo‗lgan qator 
cheklovlar mavjudligini hisobga olish kerak. 
Tashkiliy va boshqaruvchilikning chegaralari. Ular 
aksiyadorlarning 
manfaatlariga daxldor. Bunday cheklashlar ikkita kichik guruhga bo‗linishi mumkin. 
Birinchi kichik guruh quyidagilar bilan bog‗liq ravishda dividend to‗lovlarini 
kamaytirishni nazarda tutadi: 
mulkka "parchalanish" muammosi, ya‘ni. yuqori dividendlarni to‗lashda yangi 
aksiyadorlarning paydo bo‗lishi, moliyalashtirish manbai sifatida aksiyalarning 
qo‗shimcha chiqarilishini qo‗llash; 
aksiyadorlar daromadi. Turli xil aksiyadorlar guruhlari dividendlarni 
to‗lashning boshqa siyosatini afzal ko‗rishadi: past daromadli investorlar bugungi 
kunda daromad va yuqori dividendlarni to‗lash siyosatiga yo‗naltirilgan bo‗lib, 
yuqori daromadli investorlar o‗zlarining daromad solig‗ini optimallashtirishga va 
daromadlilik siyosatining past bo‗lishiga imkon beradi. Bunday holatda tashkilotlar 
dividendlar siyosatini amalga oshirish jarayonida aksionerlarni bir xil imtiyozlar bilan 
jalb qilish yo‗li bilan aksiyalar narxini oshirish imkoniyatlarini hisobga olishlari 
kerak. Natijada yuqori daromadli investorlar tashkilotning aksiyadorlari orasida ustun 
dividend olish darajasi bilan ustunlik qiladi va mavjud daromadli investorlar yuqori 
dividend olish darajasi yuqori bo‗lgan tashkilotni tanlashadi. Tanlovni amalga oshira 
olmaydigan aksiyadorlar o‗z kapitallarini boshqa tashkilotlarning aksiyalariga qayta 
jalb qilishadi. Shunday qilib, aksiyadorlarga bir xil imtiyozlarga ega bo‗lgan 
dividendlar siyosatini olib borishda aksiyadorlarning tarkibi bir hil bo‗ladi. 
Faoliyatning ikkinchi kichik guruhi quyidagilar uchun dividend to‗lovlarini 
oshirishga qaratilgan: 
tashkilotlarni boshqarish ustidan nazoratni ushlab turish (dividendlarni 
to‗lashning juda past darajasi aksiyalarning bozor qiymatining kamayishiga, 

---

178 
aksiyadorlar tomonidan katta miqdordagi "dumping" ga, boshqa kompaniya 
tomonidan qo‗shilishga olib kelishi mumkin); 
qimmatli qog‗ozlar bozori to‗g‗risidagi axborotni oshkor qilish, uning tarkibiy 
qismlaridan biri dividendlar deklaratsiyasining samarasi bo‗lishi; dividendlarni 
kutilayotgan darajadan yuqori darajaga ko‗tarish qo‗shimcha ijobiy ma‘lumotdir, 
tashkilot rahbariyati daromadni o‗sishini va kapitalning daromadlilik darajasi 
o‗sishini prognoz qiladigan investorlar uchun bozorga "signal" beradi; dividendni 
kamaytirish past daromadlar prognozlarining o‗sishi, tashkilotning moliyaviy ahvoli 
yomonlashishi va shuning uchun qimmatli qog‗ozlar narxining pastligi hisoblanadi. 
Tashkilotning moliyaviy holati bilan aloqalar. Tashkilotning zaif moliyaviy 
ahvoli: 
past rentabellik yoki barqaror daromad yo‗qligi; 
likvidlikning yetarli emasligi, naqd pulda dividendlar to‗lash uchun yetarli 
mablag‗ ‗bo‗lmasligi; 
qo‗shimcha ustav kapitalini jalb qilishning yuqori qiymati; 
qarz mablag‗larining yuqori qiymati; 
tashqi moliyalashtirish manbalaridan foydalanishning yetishmasligi; 
qarzning o‗z kapitaliga yuqori darajasi; 
Tashkilotning dividendlar to‗lashni cheklash qobiliyatini aks ettirgan naqd pul 
oqimi; 
yuqori darajadagi xavfli faoliyat; 
to‗langan dividendlarni cheklovchi kredit shartnomalari. 
Investitsion cheklovlar. Ular quyidagi hollarda dividendlarni to‗lash darajasini 
kamaytirishni nazarda tutadi: 
tezkor 
o‗sib borayotgan daromadli tashkilotning keyingi o‗sishini 
investitsiyalash; 
hayotning aylanish jarayonining dastlabki bosqichlarida tashkilotning faoliyati; 
asosiy fondlarni kengaytirilishini takomillashtirishga qaratilgan investitsiya 
dasturlarini qabul qilish davrida tashkilotning investitsiya faoliyatini faollashtirish; 
investitsion loyihalarni samarali bozor sharoitlari bilan samarali ishlashini 

---

179 
jadallashtirish va amalga oshirishni jadallashtirish. 
Bunday hollarda ta‘sis hujjatlarida o‗z moliyaviy resurslarini jamlash uchun 
qayta investitsiyalash uchun majburiy bo‗lgan joriy foydalarning minimal ulushi 
nazarda tutiladi. 
V. Reklama va moliyaviy harakterdagi cheklovlar! Bozor sharoitida, ayniqsa 
yirik firmalarning dividend siyosati haqidagi ma‘lumotlar tahlilchilar, menejerlar, 
brokerlar va boshqalar tomonidan yaqindan kuzatib boriladi. Dividendlar to‗lamaslik, 
ushbu kompaniyada bunday to‗lovlar amaldagi amaliyotidan istalgan noqulay 
og‗ishlar aksiyalarning bozor narxining pasayishiga olib kelishi mumkin. Shuning 
uchun, odatda tashkilot, vaziyatning mumkin bo‗lgan o‗zgarishlarga qaramay, 
dividend siyosatini juda barqaror darajada ushlab turishga majbur. Ko‗pgina 
tajribasiz aksiyadorlar uchun dividendlar siyosatining barqarorligi ma‘lum bir 
firmaning muvaffaqiyatining bir belgisi bo‗lib xizmat qiladi.