O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

4.1.7. Мoddiy nuqtaning nisbiy harakati. 
Klassik mexanikaning barcha qonunlari va tenglamalari “qoʻzgʻalmas” deb 
olingan, “inersiyal” sanoq sistemalariga nisbatan chiqarilgan. Lekin tabiatda va 
mashina-mexanizmlarda koʻpincha jismning ( moddiy nuqtaning ) 
“qoʻzgʻaluvchan” oʻqlarga nisbatan harakati, ya’ni “nisbiy” harakatini tekshirishga 
toʻgʻri keladi. Demak, Yer shariga nisbatan harakatlanayotgan nuqtaning 
harakatini tekshirish uchun dinamikaning asosiy tenglamasiga (4.4) 
m
Yer sharining oʻz oʻqi atrofidagi va quyosh atrofidagi aylanma harakatlarning 
ta’sirini qoʻshish kerak ekan. Buning uchun tezlanish vektori oʻrniga 
kinematikadagi absolyut tezlanish ifodasini (3.101)
=
almashtirish kerak. U holda yuqoridagi dinamikaning asosiy formulasi quyidagi 
koʻrinishga keladi: 
. 
yoki 
=
, 
inersiya kuchlarini bitta harf bilan belgilab, 
va
=
, (4.39) 
oxirgi natijaga kelinadi: 
=
. (4.40) 
Demak: 
nuqtaning nisbiy harakatida mexanikaning barcha tenglamalari va 
teoremalari, xuddi nuqtaning absolyut harakatidagi kabi tuziladi, lekin nuqtaga 
boshqa jismlarning ta’sirlaridan iborat bo‘lgan kuchlar qatoriga 
ko‘chirma
 va 
koriolis inersiya
 kuchlarini ham qo‘shish lozim. 
Ba’zi bir xususiy hollar yuz berishi mumkin: 
1.
Agar koʻchirma harakat ilgarilanma boʻlsa 
, koriolis 
tezlanish

---

214 
nolga teng va (4.40) ifoda quyidagi koʻrinish oladi: 
=
. (4.41) 
2.
Agar koʻchirma harakat ilgarilanma va toʻgʻri chiziqli tekis harakatdan 
iborat boʻlsa,
, (4.42)
u holda (4.40) tenglama
=
(4.43) 
shaklga ega boʻladi. Koʻrinib turibdiki, (4.43) tenglama xuddi (4.4) –
dinamikaning asosiy tenglamasiga shaklan oʻxshash, shuning uchun Galiley 
tomonidan ochilgan klassik mexanikaning “