O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

 
1.4. BOGʻLANISHLAR VA BOGʻLANISH REAKSIYA KUCHLARI. 
Nazariy mexanikada berilgan jismning boshqa jismlarga nisbatan holatiga va 
harakatiga qarab, erkin va erkin boʻlmagan jismlarga ajratiladi. Agar jism fazoning 
istalgan joyiga harakatlana olsa, bunday jism 
erkin jism 
deyiladi.
 
Jismning holati 
yoki harakati biror toʻsiq bilan 
 
( yoki ikkinchi jism bilan ) chegaralangan boʻlsa, 

---

27 
bunday jism 
erkin boʻlmagan jism 
( yoki 
bogʻlanishdagi jism )
deyiladi. Masalan, 
arqonlar yordamida osib qoʻyilgan 1-yuk (1.21-shakl,a), yoki 1- va 3- g‘ildiraklar 
yordamida muvozanatda ushlab turilgan 2-shar (1.21-shakl,b). 
a) 
b)
 
1.21-shakl. 
Erkin boʻlmagan jism holatini yoki harakatini chegaralab turuvchi toʻsiqlar 
(arqonlar yoki gʻildiraklar ) 
bogʻlanishlar 
deb ataladi. Bu jismni erkin jismga 
aylantirish uchun bogʻlanishlarni tegishli kuchlar bilan almashtiriladi. 
Bogʻlanishlarni almashtiruvchi kuchlar 
reaksiya kuchlari 
deb ataladi. Reaksiya 
kuchlarining yoʻnalishlari va soni bogʻlanishlarning turlariga bogʻliq. Sodda va 
koʻp uchraydigan bogʻlanishlar bilan tanishamiz: 
 
A. ABSOLYUT SILLIQ SIRT. 
Ishqalanish kuchi boʻlmagan silliq sirt 
bilan chegaralangan jismlarga 
-
normal bosim kuchi 
ta’sir qiladi. Bu kuch 
silliq tekislikka perpendikulyar (1.22-shakl,b), yoki silliq sirtlarga oʻtkazilgan 
urinma oʻqqa perpendikulyar yoʻnalgan boʻladi (1.22-shakl,a ).
 
1.22-shakl 
B. ARQON, IP, TROS VA VAZNSIZ STERJEN. 
Agar jism 
choʻzilmaydigan arqon, ip , tros ( poʻlat arqon ) yoki sterjen yordamida ushlab 

---

28 
turilgan boʻlsa, ularda –