O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

Aylanishlar soni 

 
Q
e
f
/Р=

0

 
0,5 aylanish.... 
1 aylanish......… 
1,5 aylanish....... 
2 aylanish....... 

2

3

4

0,238 
0,043 
0,009 
0,002 

---

97 
(2.49) formula orqali, sirpanmay aylanma harakat qilayotgan tasmali 
uzatmalarning (yetaklovchi) R va (yetaklanuvchi) Q tomonlaridagi tortilish 
kuchlarini aniqlash mumkin. Masalan, markaziy burchak 

=

bo‘lganda, 
qayishdan iborat bo‘lgan tasma choyan shkivning sirtida aylanma harakat qilsa 
f=0,3 , Q/R ning qiymati 
Q
P
e



0 3
0 4
,
,

bo‘ladi. 
E. DUMALAB ISHQALANISH KUCHI.
Bir jismning ustida, ikkinchi bir jism dumalab harakatlanishiga qarshi 
bo‘lgan kuch, 
dumalab ishqalanish
qarshilik kuchi deb ataladi. 
Radiusi R-ga teng bo‘lgan silindrik g‘ildirak, g‘adir-budur gorizontal 
tekislik ustida to‘xtab turgan bo‘lsin. G‘ildirakning markaziga (2.63-shakl,
a
) F
ish
dan kichikroq miqdordagi
kuchni qo‘yaylik.
2.63-shakl. 
U holda A nuqtada son qiymati 
-ga teng bo‘lgan ishqalanish kuchi - paydo 
bo‘lib, g‘ildirakni tekislik ustida sirpanishiga qarshilik ko‘rsatadi. Agar normal 
reaksiya kuchi - ni ham A nuqtaga qo‘yilgan deb hisoblasak, u kuch og‘irlik 
kuchi bilan o‘zaro muvozanatlashib qoladi.
va kuchlari esa g‘ildirakni 
aylantiruvchi juft kuchlarga aylanib qoladi. 2.63-shakldan ko‘rinib turibdiki, 
bunday holatda har qanday kichkina 
kuch ham g‘ildirakni aylantira olishi 
mumkin bo‘ladi. 
Tajribalar shuni ko‘rsatdiki, bunday holat aslo ro‘y bermas ekan. Sababi
g‘ildirak bilan tekislik deformatsiyalanishi oqibatida bir nuqtada emas, balki 

---

98 
ma’lum AB yuza orqali tutashadi (2.63-shakl,b). kuchning ta’sirida A nuqtadagi 
bosim kuchi kamayib, B nuqtadagi bosim ortib boradi. Natijada tekislikning 
reaksiya kuchi yo‘nalishi o‘zgarmagan holda o‘ziga parallel ravishda harakat 
tomonga qarab siljiy boshlaydi.
-ning qiymati ortib borgan sari, siljish orta boradi va nihoyat tegishli k – 
masofaga yetadi va g‘ildirak aylana boshlaydi. 
Shunday qilib, chegaraviy holatda g‘ildirakka ikkita juft kuch ta’sir qiladi, 
ularning birinchisi 
va 
bo‘lib, uning momenti R

Q
cheg
, ikkinchisi esa 
muvozanatlovchi 
, 
juft bo‘lib, uning momenti N

k -ga teng. Aylantiruvchi va 
qarshilik qiluvchi momentlar, chegaraviy holatda o‘zaro teng bo‘ladi, ya’ni
Q
cheg

R= N

k
yoki
Q
cheg
= kN/R .
Demak dumalab ishqalanish kuchi
, 
(2.50) 
Qcheg
qanoatlansa g‘ildirak muvozanat holatda bo‘ladi; Q>Q
cheg
bo‘lgandan 
keyin g‘ildirak aylana boshlaydi. 
(2.50) formula chiziqli funksiyadan iborat bo‘lib, 
k
-