O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

fazoviy fermalar 
deb ataladi. Fazoviy fermalar hisobi ham xuddi tekis 
fermalar kabi olib boriladi, faqat muvozanat shartlari fazoviy kuchlar uchun 
tuzilishi shart.
2-masala [2]:
 
Fazoviy fermaning A tuguniga = -4 , B tuguniga = -2
kuchlar ta’sir qilsa, AB, AC, AE, BC, BD va BE sterjenlardagi zoʻriqishlarni 
aniqlang ( 2.54-shakl,
a
) [2]. 
Yechish:
A tugunni kesib, fazoviy kesishuvchi kuchlar sistemasining 
muvozanat shartlarini tuzamiz (2.54-shakl,b): 
bunda
= AC/AE = 2/
= AC/CE = 
/
(1)
va (3) dan 
=0, (2) dan 
B tugunni kesib, quyidagi tenglamalarni tuzamiz (2.54-shakl,d): 
(4)
tenglamadan 
, (5) dan 
=
=4/0,707=5,66 
N
,

---

88 
(6)
dan 
= -2+5,66·0,707 = 2 
N.
а)
 
в) d)
2.54-shakl. 

---

89 
2.3.3. Ishqalanish kuchi ta’siridagi jismlar muvozanati. 
Shu paytgacha jismlarning sirtlari ideal silliq sirt deb hisoblandi. Lekin 
tabiatda va texnikada jismlarning sirtlari ma’lum darajada gʻadir-budur va 
yopishqoqlikka ega. Ikkinchidan, mexanizmlarning juda koʻp qismi ishqalanish 
kuchi ta’sirida harakatga keladi yoki muvozanatda boʻladi. Masalan tasmali 
uzatmalar va tormoz tizimlari ishqalanish kuchi ta’sirida ishlaydi (2.55-shakl,a,b).
Qiya tekislikdagi jismlarning muvozanati va press mexanizmlarida ishqalanish 
kuchi muhim ahamiyatga ega (2.55-shakl,d,e). Shuning uchun nazariy mexanikada 
ishqalanish 
kuchi 
albatta 
hisobga 
olinadi. 
a)
b) 
d) e) 
2.55-shakl. 
Ishqalanish hodisasi, umuman olganda murakkab muammolardan biri 
hisoblanib, ularning mukammal nazariyasi nazariy mexanika fanidan tashqari, 

---

90 
alohida o‘rganiladi. Nazariy mexanika fanida quyidagi ikki xil ishqalanish kuchlari 
oʻrganilib, asosan tajribalar orqali aniqlangan, empirik-taxminiy formulalar 
yordamida hisob-kitoblar olib boriladi: 
a)
sirpanib ishqalanish kuchi; 
b)
dumalab ishqalanish kuchi.
Shunga qaramay, olingan nazariy natijalar tajriba natijalariga juda yaqin va yetarli 
darajada aniqlikka ega.