O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat
Milliy iqtisodiyotdagi institutsional o‘zgarishlarning kontsеptual
Yüklə 1,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7.5 Milliy iqtisodiyotdagi institutsional o‘zgarishlarning kontsеptual asoslari Iqtisodiyotining barcha sohalari va tarmoqlarini erkinlashtirish va iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirishning izchillik bilan amalga oshirilishi, iqtisodiyotda yuz berayotgan jarayonlarni nazariy tushunib anglashni taqozo etadi. Neoklassik nazariyaning umume’tirof etilgan qoidalariga tayanuvchi transformatsiyalashish modellari milliy iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan institutsional infratuzilmaning roliga yetarlicha baho bermaydi. Ularda, shuningdek, raqobat muhitini yaratish jarayonining muhimligi va unga bog‘liq bo‘lgan obyektiv va subyektiv qiyinchiliklar hisobga olinmagan. Mamlakat iqtisodiyotining uning qay tarzda transformatsiyalanishiga bog‘liqligi, xo‘jalikni isloh qilishda mintaqaviy omillar, albatta, hisobga olinishi kerakligini ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyoti institutlarini hududning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olmasdan, oddiygina joriy qilish faqat salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. O‘zbekistonning ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishi muammolarini tadqiq etishga institutsional jihatlarni kiritish, o‘tmishni tushuntirish va ayni damdagi jarayonlarni anglab yetish nuqtai nazaridan ham, istiqboldagi rivojlanish yo‘nalishlarini taxminlash nuqtai nazaridan ham voqe`likni anchagina oydinlashtirish imkonini beradi. 135 Nazariy izlanishlar va ko‘p sonli empirik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, yangi institutlarning paydo bo‘lishi va, demak, xo‘jalik birliklarining yangicha o‘zaro ta’siri hamda ularni yangicha tashkiliy shakllarining yuzaga kelishi bir-biriga chambarchas bog‘liq, Chunonchi, xo‘jalik subyektlarining o‘zaro ta’sir qilish tamoyillari va qoidalari o‘zgarganda ularni tashkil qilish shakllari ham transformatsiyalanadi (umuman iqtisodiyotning tashkiliy tuzilmasida va xususan, uning alohida sektorlarida ham o‘zgarishlar kuzatiladi). Institutsional o‘zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab oladi: - mulkchilik munosabatlarini o‘zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish; - bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investitsiya fondlari va h.k.) shakllantirish; - iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish; - bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo‘jalik qonunchiligini qabul qilish va boshqalar. Institutlarning tarkibiy o‘zgarishlardagi roli avvalambor, shunda ko‘rinadiki, u yoki bu transaksiya (bitim) ishtirokchisi o‘zining maqsad va manfaatlariga ega bo‘ladi, tashkiliy shakllar esa ayni paytdagi jamoat manfaatlaridan kelib chiqqan holda ularni bir- biri bilan uyg‘unlashtiradi (muvofiqlashtiradi). Mavjud iqtisodiy tuzilmalar ichida mulkchilik instituti, ya’ni xo‘jalik faoliyatining muayyan natijalariga egalik qilish, ulardan foydalanish va tasarruf etish me’yorlari va qoidalari yig‘indisi alohida o‘rin tutadi. Buning sababi shundan iboratki, u samaradorlik mezonlari tizimini belgilaydi. Mulkchilik institutiga xos me’yor va qoidalar bilan birga, ularning bajarilishini ta’minlaydigan tashkilotlarning ham zarurligi haqidagi xulosa mulkchilik huquqi nazariyasining muhim xulosasidir. Bunday tashkilotlarga davlat va uning boshqaruv organlari tizimi kiradi. Davlatning boshqa nazorat tuzilmalaridan farqi shundaki, u mulkchilik huquqlarining amalga oshirilishida tenglikni ko‘proq ta’minlaydi. Shunday qilib, iqtisodiyotning institutsional tuzilmasi yoki uning alohida tarmog‘i har qanday davr oralig‘ida quyidagi uchlik bilan ta’riflanadi: “institutsional muhit (iqtisodiy institutlar yig‘indisi) - institutsional qurilma (o‘zaro ta’sir shakllari) - 136 tashkiliy tuzilma (tashkiliy shakllar yig‘indisi)”. Bunda mazkur uchlik doirasidagi sabab-oqibat aloqalari teskari yo‘nalishga ham ega. Institutsional nazariya asosiy qoidalarining qisqacha tahlili ko‘rilayotgan muammoga nisbatan muhim ilmiy ahamiyatga ega bo‘lgan qator xulosalarni keltirib chiqardi, ya’ni: Yüklə 1,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|