O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

14-BOB. VALYUTA BOZORINI TARTIBGA SOLISH VA VALYUTA 
SIYOSATI
 
14.1. Valyuta kursining mohiyati 
Valyuta kursi (exchange rate, foreign exchange rate) – bir mamlakat 
valyutasining boshqa mamlakat valyutasida ifodalangan bahosidir.
Valyuta kursiga oid ilk nazariyalardan biri valyutalarning xarid qobiliyati 
nazariyasi hisoblanadi va ushbu nazariya angliyalik iqtisodchilar D. Yum va D. 
Rikardolarning nazariy qarashlariga asoslanadi. D.Rikardoning fikriga ko‘ra, savdo 
balansining defitsiti funt sterling qiymatining pasayishiga olib keldi, valyutalarning 
xarid qobiliyati ularning muomaladagi miqdorining nisbati bilan belgilanadi
60
. 
Valyutalarning xarid qobiliyati nazariyasining asosiy qoidasi shundan iboratki, 
valyuta kursi ikki mamlakat valyutasining nisbiy qiymati bilan belgilanadi, o‘z 
navbatida, valyutalarning o‘zaro nisbiy qiymati esa, baholar darajasiga bog‘liqdir.
Shunisi xarakterliki, mazkur nazariyaga ko‘ra, tovarlar va xizmatlarning bahosi 
muomaladagi pulning miqdori bilan belgilanadi. 
Valyutalarning xarid qobiliyati nazariyasining asoschilari to‘lov balansining 
muvozanatlashgan holatini ta’minlash imkonini beradigan mo‘‘tadil kursni aniqlash 
g‘oyasini ilgari suradilar. Shu sababli, ular, to‘lov balansini avtomatik tarzda o‘z-
o‘zidan tartibga solinishiga ishonadilar. 
Valyutalarning xarid qobiliyati nazariyasi ilmiy jihatdan birinchi marta shved 
iqtisodchisi G. Kassel tomonidan 1918- yilda asoslab berildi. Uning fikriga ko‘ra, 
mo‘‘tadil savdo sharoitida shunday valyuta kursi shakllanadiki, bu kurs tegishli 
valyutalarning xarid qobiliyatini o‘zida aks ettiradi
61
. 
G. Kasselning fikridan aniq ko‘rinib turibdiki, valyuta kursining shakllanishi 
bevosita valyutalarning xarid qobiliyati bilan bog‘liq va bunda asosiy e’tibor 
miqdoriylikka qaratiladi.
60
Рикардо Д. Сочинение. Том 2. Пер. с англ. – М.: Политическая литература, 1955. – С. 55. 
61
Селигмен Б. Основные течения современной экономической мысли / Пер. с англ. – М.: Прогресс, 1968. – С. 
385. 

---

244 
Valyutalarning xarid qobiliyati nazariyasida valyuta kursining shakllanishiga 
ta’sir qiluvchi obyektiv omillar va ularga Markaziy bank tomonidan ta’sir etish 
holatlari e’tiborga olinmagan. Holbuki, hozirgi davrda valyuta kursining shakllanish 
jarayoniga ta’sir qiluvchi omillar ichida siyosiy omillar, spekulyativ kapitallarning 
harakati kabi obyektiv omillar muhim rol o‘ynaydi. 
Tartibga solinadigan valyutalar nazariyasining asoschisi J.M. Keyns 
hisoblanadi
62
. Ushbu nazariyaning yuzaga kelishiga sabab bo‘lib, 1929-1933 yillarda 
yuz bergan jahon iqtisodiy inqirozi hisoblanadi. 
Jahon iqtisodiy inqirozi natijasida erkin raqobat va davlatning iqtisodiyotga 
aralashuviga chek qo‘yish g‘oyalarini ilgari surgan neoklassik maktablarning valyuta 
kursi xususidagi nazariy qarashlari o‘zlarining nobarqarorligini ko‘rsatdi. XX asrning 
50-60-yillarida keynschilik rivojlangan davlatlarda asosiy iqtisodiy nazariyaga 
aylandi.
Suzib yuruvchi valyuta kurslari nazariyasi valyuta kursi xususidagi nazariyalar 
orasida o‘ziga xos o‘rin egallaydigan nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariyaning 
asoschilari bo‘lib, neoklassik yo‘nalishga mansub bo‘lgan iqtisodchilar hisoblanadi. Ular 
jumlasiga M. Fridmen, F. Maxlup, A. Lindbek, G. Jonson, L. Erxard, G. Girsh,
E. Dyurrlarni kiritish mumkin
63
.
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida milliy valyuta almashuv 
kursining keskin tebranishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida uning kursiga ta’sir etish, 
shu jumladan, valyuta intervensiyasini o‘tkazishning maqsadga muvofiqligi o‘z 
isbotini topdi. Spekulyativ kapitallarning xalqaro miqyosdagi oqimining kattaligi 
Markaziy banklarni shunga majbur qilmoqda. 
Valyuta kursi xususidagi nazariyalardan yana biri belgilangan paritetlar va 
kurslar nazariyasi hisoblanadi. Mazkur nazariyaga ko‘ra, valyuta kursining o‘zgarishi 
to‘lov balansini tartibga solishning samarasiz usuli hisoblanadi. Chunki, xalqaro 
bozorlarda baholarning valyuta kurslarining o‘zgarishiga bog‘liq ravishda 
62
Keynes J.M. The General theory of Employment. Interest and Money - Economica, 1936. – 230 p. 
63
Machlup F. International payments, debts, and gold. – London: George Allen & Unwin, 1966.- P. 7-50; Friedman M. 
How Well are Fluctuating Exchange Rates Working.-American Enterprise Institute, 1973. –№8. - P. 5; Johnson G. 
Formulation of Exchange Rate Policies in Adjustment Programs, IMF Occasional Paper - № 36. – Washigton: IMF, 
1985. – Р. 17 – 19. 

---

245 
tebranishiga tashqi savdo etarli darajada reaksiya bermaydi. Importga bo‘lgan 
talabning oshishi xorijiy valyutalarga bo‘lgan talabning oshishiga olib keladi. Bunda 
eksport va import muvozanatlashgan sharoitdagi almashuv kursi qisqa muddatli 
davriy oraliqqa mos keladi. Bu davrda ortiqcha talab miqdoridagi xorijiy valyuta 
bozorda mavjud bo‘lmaydi. Shu sababli, valyutaning bahosi oshadi va vaqtinchalik 
davriy oraliq xorijiy valyutalar taklifi va milliy valyutaning almashuv kursi 
o‘rtasidagi ta’sir jarayonida yuzaga kelmaydi. 
Valyuta kursi xususidagi zamonaviy nazariyalardan biri sifatida F.Maxlupning 
“Valyuta kursi nazariyasi” deb nomlangan ilmiy ishini keltirish mumkin
64
.
F. Maxlup valyuta kursiga xorijiy valyutalar taklifining ta’sirini faqatgina tashqi 
savdo operatsiyalari misolida ko‘rib chiqqan. Uning tahlilida valyuta kursiga ta’sir 
qiluvchi boshqa omillar hisobga olinmagan. 
Taniqli iqtisodchi olim F. Maxlupning fikriga ko‘ra, eksport va importning 
hajmi o‘rtasidagi muvozanat ta’minlangan sharoitda xorijiy valyutalar taklifining 
o‘zgarishi milliy valyutaning almashuv kursiga ma’lum davriy oraliqdan so‘ng ta’sir 
qiladi. Agar bunday sharoitda importga bo‘lgan talab keskin oshsa, u holda, xorijiy 
valyutalar taklifi bilan milliy valyutaning almashuv kursi o‘rtasidagi bog‘liqlik 
borasida vaqtinchalik davriy oraliq yuzaga kelmaydi.
Valyuta kursi xususidagi asosiy nazariyalardan yana biri “yetakchi valyutalar” 
nazariyasidir. Ushbu nazariyaning asoschilari bo‘lib, AQShlik iqtisodchilar – J. 
Vilyams, A. Xansen, angliyalik iqtisodchilar – R. Xoutri, F. Grexemlar 
hisoblanishadi
65
. 
Mazkur nazariyaga ko‘ra, valyutalar uch guruhga bo‘linadi: 
1. Yetakchi valyutalar (AQSh dollari va Buyuk Britaniya funt sterlingi).
2. Qattiq valyutalar (rivojlangan 10 ta davlatning valyutalari). 
3. Yumshoq valyutalar (konvertirlanmaydigan valyutalar). 
Mazkur qoida XX asrning 80-yillariga qadar amal qildi. Haqiqatdan ham, 1944-
yilda tashkil topgan uchinchi jahon valyuta tizimida AQSh dollari va Buyuk 
64
Махлуп Ф. Теория валютного курса. Этот изменчивый обменный курс. Сборник статьей. Пер. с англ. – М.: 
Дело, 2001. – С. 22-82.
65
Эйдельнант А. Буржуазные теории денег, кредита и финансов в период общего кризиса капитализма. – М.:
Госфиниздат, 1958. – 263 с. 

---

246 
Britaniya funt sterlingiga xalqaro zaxira valyutalari maqomi berilgan bo‘lsada, 
haqiqatda AQSh dollari xalqaro zaxira valyutasiga aylanib qoldi. Ya’ni, amaldagi 
jahon valyuta tizimining ishtirokchisi bo‘lgan boshqa barcha mamlakatlar milliy 
valyutalarining kursi AQSh dollariga nisbatan belgilanadigan bo‘ldi. Bundan 
tashqari, AQSh dollarining 1934-yildan 1974-yilga qadar qat’iy belgilangan narx 
bo‘yicha (1 unsiya=35 dollar) cheklovlarsiz oltinga almashtirib berilishi va xalqaro 
miqyosda qat’iy belgilangan valyuta kursi rejimining joriy etilishi AQSh dollariga 
bo‘lgan yuksak ishonchni ta’minladi. Ammo 1976-yilda, oltinni demonetizatsiya 
qilish jarayoni rasman tugallangandan so‘ng, AQSh dollari kursining tebranishlari 
kuchaydi, bu esa, dollardan qochish tendensiyasini yuzaga keltirdi. Buning ustiga, 
evroning muomalaga kiritilishi Yevropa valyuta tizimiga a’zo bo‘lgan mamlakatlar 
valyuta siyosatining AQSh hukumati va Federal zaxira tizimining (FZT) valyuta 
siyosatidan mustaqilligini ta’minladi. Shunisi xarakterliki, dunyoning ko‘plab 
mamlakatlari (Xitoy, Rossiya va boshq.) milliy valyutalarining kursini AQSh 
dollariga emas, balki evroga, Yaponiya ieniga, valyuta savatiga nisbatan 
aniqlamoqdalar.
J.M.Keyns nazariyasining boshlang‘ich tizimi, kichik ochiq iqtisodiyot asoslarini 
o‘zida mujassam etgan, kengaytirilgan IS-LM modeli hisoblanadi. Bu holatda 
muvozanat tovar va pul bozorida hamda valyuta bozorida ham hisobga olinadi. 
Ushbu modelning birlamchi variantlari asoschilari Mandell
66
(1963) va Fleming
67
(1962) hisoblanishadi. Mandell-Fleming (F-M) modeli asosida, valyuta kursini 
aniqlashning eng keng tarqalgan yondoshuvlaridan biri, odatiy to‘lov balansi modeli 
hisoblanadi. Uning mohiyati shundaki, sof tebranishlarda valyuta kursi chet el 
valyutasiga bo‘lgan talab va taklif oqimini muvozanatlashtiradi, ya’ni to‘lov balansi 
saldosi nolga teng bo‘ladi. Sof suzib yuruvchi valyuta kurslari holatida joriy 
operatsiyalar balansining har qanday ijobiy saldosi (chet el valyutasi taklifi oqimi) 
kapital balansi defitsitini aniq qoplashi kerak. Shunday qilib, valyuta kursini J.Keyns 
nazariyasiga ko‘ra modellashtirish joriy va kapital balanslari o‘zgarishlari darajasiga 
66
Mundell R.A. The monetary dynamics of international adjustment under fixed and flexible exchange rates // 
Quarterly Journal of Economics 74 (2). May, 1960. - P. 227-257. 
67
Fleming M. Domestic financial policies under fixed and underfloating exchange rates. – IMF Staff Paper, 9 (3). 
November, 1962. - P. 369-379. 

---

247 
qarab aniqlanadi. Valyuta kursini keynscha uslubda aniqlash to‘lov balansiga ta’sir 
etuvchi boshlang‘ich va o‘zgaruvchi asoslar miqdorining ortishi natijasiga asoslanadi. 
J.Keynsning ochiq iqtisodiyot modeli doirasida valyuta kursini aniqlash to‘lov 
balansini muvozanatlashtirishga asoslangan valyuta bozoridagi muvozanatni 
ta’minlash taklifi muhim ahamiyat kasb etadi. 
Shuni e’tiborga olish kerakki, M-F modelida savdo balansi joriy hisob 
balansiga teng, deb hisoblanadi va shuning uchun ham bu ikki balansdan hohlagan 
birining ishlatilishi to‘g‘ri bo‘ladi. Savdo balansi, valyuta kursi va milliy 
emissiyaning funksiyasi hisoblanadi. Savdo balansi valyuta kursiga (milliy 
valyutaning bir birligini chet el valyutasining bir birligiga nisbati) nisbatan ijobiy 
funksiya hisoblanadi, bunda Marshal-Lerner shartining saqlanishi nazarda tutiladi, 
ya’ni valyuta kursi oshganda (milliy valyuta kursi pasaysa) savdo balansi 
yaxshilanadi. Savdo balansi milliy emissiyaga nisbatan manfiy funksiya hisoblanadi. 
Milliy emissiya ortganda import ham oshadi, deb hisoblanadi. Natijada savdo balansi 
yomonlashadi. Bunda xorijiy valyutalar emissiyasi darajasi o‘zgarmas, deb olinadi.
Kapital harakati balansi foiz stavkasiga nisbatan ijobiy funksiya hisoblanadi, 
ya’ni aktivlar uchun foydaning o‘zgarmas me’yorlari saqlab qolingan sharoitda, 
milliy qimmatli qog‘ozlar daromadliligini ortishi kapital oqimining kuchayishiga olib 
keladi. Foiz stavkalari oshganda kapital oqimining darajasi uning egiluvchanligiga 
ko‘ra aniqlanadi.
Valyuta kursi milliy daromadga nisbatan ijobiy, foiz stavkasiga nisbatan salbiy 
funksiya hisoblanadi, ya’ni kursning ko‘tarilishi milliy daromadning o‘sishi va foiz 
stavkasining pasayishi natijasida ro‘y beradi. Milliy emissiyaga nisbatan kursning 
elastiklik darajasi qancha yuqori bo‘lsa, Marshal-Lerner shartlarining saqlanish 
darajasi qanchalik kam bo‘lsa, milliy emissiya oshirilganda valyuta kursining oshish 
darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Foiz stavkasi pasayishiga nisbatan valyuta kursining 
tushishi qanchalik yuqori bo‘lsa, kapitallar oqimi darajasi shunchalik yuqori va joriy 
operatsiyalar muvozanati yaxshilanishiga valyuta real kursi o‘sishining ta’siri 
shunchalik kam bo‘ladi. Bu esa valyuta kursining pasayishiga olib keladi.

---

248 
Shunday xulosaga kelish mumkinki, milliy emissiyaning ko‘payishi milliy 
valyutaning kadrsizlanishiga olib keladi, natijada mamlakatda milliy valyutaning 
qadrsizlanishiga chek qo‘yish maqsadida kreditlarning foiz stavkalarini oshirishga 
to‘g‘ri keladi.
J.Keyns valyuta kursi nazariyasining izohi juda oddiy hamda real voqelikdan 
uzoqdir va o‘z oldiga valyuta kursi nazariyasi mohiyatini tushuntirishni 
osonlashtirishni maqsad qilib qo‘yadi. Uning istiqbolda rivojlanishi kamchiliklarni 
aniqlashga bog‘liqdir, ya’ni to‘lov balansiga izoh beruvchi u yoki bu o‘zgarishlarni 
hisobga 
olgan 
holda, 
kurs 
siyosatining 
etarlicha 
samarali 
amalga 
oshirilmayotganligidan dalolat beradi. 
J.Keyns nazariyasi cheklovlaridan biri bu milliy daromadning to‘lov balansiga 
ta’sir etishidir. Boshlang‘ich modelda milliy daromad faqatgina savdo balansiga ta’sir 
etadi. Haqiqatda esa milliy daromadning o‘sishi kapital harakati balansiga ham ta’sir 
etadi. Bunday sharoitda kapital harakati funksiyasini kengaytirish lozim.
To‘lov balansi muvozanati egri chizig‘i musbat egilishga ega bo‘lganda 
muvozanatga erishish uchun foiz stavkalarining o‘sishini, milliy daromadning 
oshishini ta’minlash lozim.
Demak, kapital harakati oqimining o‘sishi faqatgina milliy foiz stavkalari 
o‘sganda emas, balki milliy daromad o‘sganda ham vujudga keladi. Ushbu holatni 
izohlashda quyidagi yondoshuvlardan foydalaniladi: 
– portfelli balans nazariyasi nuqtai-nazariga ko‘ra izohlash; 
–nisbatan oddiylashtirilgan yondoshuv: iqtisodiy faollikni kengaytirishga olib 
keluvchi milliy daromadning ko‘payishi kapital oqimiga ijobiy ta’sir etadi. 
Ikkinchi holatda biz milliy daromadni to‘lov balansiga bir-biriga qarama-qarshi 
bo‘lgan ikki xil ta’sirini ko‘rishimiz mumkin: bir tomondan savdo balansiga 
an’anaviy salbiy ta’sir (M-F modelidagi kabi), boshqa tomondan – emissiyani 
oshirish ehtimoliga ko‘ra kapital oqimiga ta’sir etish. Agar oxirgi natija ustunlik 
qilsa, masalan, milliy emissiyaga nisbatan importning elastikligi yuqori bo‘lsa va
foiz stavkalari tushib ketganda to‘lov balansi muvozanatini tiklash uchun milliy 

---

249 
emissiyani ko‘paytirish talab qilinsa u holda to‘lov balansi muvozanati egri chizig‘i 
M-F modelidan farqli o‘laroq manfiy egilishga ega bo‘ladi. 
Agar daromadning kapital oqimiga ta’siri natijasi ustunlik qiladi, deb faraz 
qilinsa, unda milliy daromadning oshishida M-F modelidagi kabi valyuta 
qadrsizlanishi emas, balki uni ushlab turish holati kuzatiladi. Shunday qilib, valyuta 
bozorida muvozanat bo‘lishi uchun milliy daromadning o‘sishi foiz stavkalarining 
tushishi hisobiga qoplanishi kerak. Bu esa milliy valyuta kursining pasayishini 
faollashtiradi va to‘lov balansi muvozanatini tiklaydi. 
Xulosa qilish mumkinki, M-F modelining bu o‘zgarishida J.M.Keyns 
nazariyasining asosiy xulosalaridan biri, ya’ni pulga bo‘lgan talab milliy 
daromadning ijobiy funksiyasi ekanligi tasdiqlanadi. 
M-F modelining navbatdagi kamchiliklaridan biri - bu qisqa muddatli davrda ish 
haqi va narxlarning o‘zgarmasligi farazidir. O‘rta muddatli tahlil olib borish uchun
ish haqi va narxlarni tenglashtirish asoslarini joriy etish lozim bo‘ladi. Yangi 
modelda yuqorida ko‘rsatilgan uch bozordan tashqari mehnat bozori ham ishtirok 
etadi. Valyuta bozori muvozanati tenglamasi, avvalo, real valyuta kursi va milliy 
emissiya darajasi bilan aniqlangan joriy operatsiyalar funksiyasidan farq qiladi. Pulga 
bo‘lgan talab tenglamasi pulga bo‘lgan real talab tushunchasini kiritilishi bilan 
o‘zgaradi, ya’ni pulga bo‘lgan yalpi talab narxlar darajasiga mutanosibdir.
Ish haqi to‘lovlari 1 ga teng darajada indeksatsiya qilinganda emissiya darajasi 
faqatgina real valyuta kursiga qarab aniqlanadi. Shunga muvofiq, agar real valyuta 
kursi oshsa, ya’ni real devalvatsiya yuz bersa, unda emissiya pasayishi kerak. 
Emissiya real valyuta kursiga nisbatan manfiy funksiyadir.
Yuqorida amalga oshirilgan tahlil natijalariga asoslangan holda xulosa qilish 
mumkinki, nominal valyuta kursi o‘zgarishi sharoitida real valyuta kursining 
o‘zgarishi milliy narxlarning o‘zgarish tezligi darajasiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni 
nominal devalvatsiya har doim ham real devalvatsiyaga olib kelmaydi. Masalan, 
milliy valyuta kursining o‘sish darajasi ichki narxlar o‘sish darajasidan yuqori bo‘lsa, 
unda real valyuta kursi pasayadi, ya’ni milliy valyutada ifodalangan import tovarlar 
narxi milliy tovarlar narxlariga nisbatan oshadi. Ichki narxlarni istiqbolda 

---

250 
tenglashtirish (iste’mol va indeksatsiya darajasi 1 ga teng) import tovarlarning yalpi 
iste’mol mahsulotlari hajmidagi hissasiga bog‘liq ravishda import va milliy tovar 
narxlari o‘rtasidagi o‘zgarishlar davrida sodir bo‘ladi. Agar valyuta kursining o‘sish 
sur’ati ichki narxlarning o‘sish sur’atidan past bo‘lsa, unda import tovarlarining 
narxlari milliy tovarlarning narxlariga nisbatan kamayadi, shunga muvofiq, nominal 
devalvatsiya bo‘lishiga qaramasdan real devalvatsiya sodir bo‘lmaydi. Va nihoyat, 
agar nominal valyuta kursining o‘sish sur’ati ichki narxlarning o‘sish sur’atiga teng 
bo‘lsa, unda real valyuta kursi o‘zgarmaydi.
Xulosa qilib aytganda, valyuta kursi xususidagi nazariyalarning qoidalarini 
qiyosiy tahlil qilish natijasida shakllantirilgan ilmiy xulosalardan milliy valyutaning 
barqarorligini ta’minlashning nazariy-uslubiy asoslarini takomillashtirishda 
foydalanish mumkin. Jumladan, F.Maxlupning import kvotalari mavjud bo‘lgan 
sharoitda mamlakat eksportiga xorijiy talabning elastikligi xususidagi xulosasi 
respublikamiz amaliyoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 
Shuningdek, J.M. Keynsning tartibga solinadigan valyutalar nazariyasining valyuta 
kursi 
rejimlaridan 
foydalanish 
xususidagi 
qoidalari 
to‘lov 
balansini 
muvozanatlashtirish muammosi mavjud bo‘lgan o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari 
uchun amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan qoidalar hisoblanadi. Lekin, shu bilan birga, 
valyuta kursining ayrim qoidalari amaliyotda o‘zining yashovchanligini ko‘rsata 
olmadi. Jumladan, suzib yuruvchi valyuta kursi nazariyasining “suzib yuruvchi 
kurslardan foydalanish to‘lov balansini avtomatik tarzda muvozanatlashtirish 
imkonini beradi” degan qoidasi amaliyotda o‘zini oqlamadi.