O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

uyg'unlashuvi deb atalib, u so'zlarda (o'zak va affiksda) unlilarning o'xshash 
artikulyasion-akustik belgilarga ega bo'lishi bilan izohlanadi. Ba'zi afrika tillari-
da unlilar bir so'z yoki so'zlar birikmasi doirasida uyg'unlashadi. Ko'pgina urol 
va oltoy tillarida unlilar til oldi va til orqa, hamda lablangan-lablanmagan bel-
gilari bo'yicha uyg'unlashadi. Masalan, turkiy tillarida, xususan, turkman, qozoq, 
qirg'iz, turk, qoraqalpoq tillaridagi so'zlarda til oldi yoki til orqa, lablangan yoki 
lablanmagan unlilar o'xshash holatda uchraydi. Bunda so'z o'zagidagi unli bilan 
uning affiksidagi unli uyg'unlashadi. Masalan, turkman tilida: galamlar – «qal-
amlar», gelinlar – «kelinlar» qozoq tilida: bashtar – «boshlar», koldor – «qo'l-
lar», turk tilida: göllär – «qo'llar», gyzlar – «qizlar» kabi.
Singarmonizm urg'u bilan ham bog'liq bo'lib, ularning har ikkisi so'zning 
fonetik belgisi hisoblanadi. Nihoyat, assimilatsiya sinxronik (yangi paydo bo'l-
gan) va diaxronik (tarixiy shakllangan) bo'lishi mumkin. Yuqorida ko'rsatilgan 
umlaut va singarmonizm hodisalari tovushlarning tarixiy assimilatsiyasi natijasida 
kelib chiqqan.
 
 FONETIK O'ZGARISHLARNING
BOSHQA TURLARI 
 

---

- 45 - 
Assimilatsiya natijasida nutq tovushlari o'rtasidagi farqlar yo'qolib, ular 
bir yoki bir necha belgilari bilan o'xshash bo'ladi yoki uyg'unlashadi. Biroq bu 
hodisaga aksincha bo'lgan tovushlarning o'zaro ta'siri ham borki, bunda 
tovushlarning o'xshashlik xususiyati yo'qoladi. Agar so'zdagi ikki bir - biriga 
o'xshash tovushlardan biri o'zgarib, natijada ular biror artikulyatsion-akustik 
belgisi yoki bir necha belgilari bilan farqlanib qolsa, dissimilatsiya (lotincha dis-
similatio – «o'xshamaslik») deyiladi. Masalan, rus va o'zbek og'zaki nutqida dis-
similatsiya ko'p uchraydi: tumba (tunba), Tambov (tanbov), tramvay (tranvay), 
kombayn (konbayn), djemper (djenper), ambar (anbar).
1
Ingliz tilida marble – 
«mramor» so'zi fransuz tilidagi marbre – so'zidan kelib chiqqan bo'lib, so'z oxir-
idagi (r) tovushi dissimilatsiya natijasida (l) ga ko'chgan.
Metateza (yoki inversiya) hodisasi tovushlar yoki bo'g'inlarning so'z tar-
kibida o'zaro o'rin almashishi bilan izoxlanadi. Ba'zan so'zda yonma-yon kelgan 
tovushlarning o'zaro o'rin almashinuvi inversiya deb, aksincha, bir-biridan uzoq 
bo'lgan tovushlarning o'zaro almashinuvi metateza deb yuritiladi. Bu hodisa 
ko'proq og'zaki nutqda uchraydi: mramor (marmar), tuproq (turpoq), yomg'ir 
(yog'mir), tuxfa (tufxa), supra (surpa) kabi.
Diereza (yoki tushurib qoldirmoq) hodisasi undosh tovushlarni talaffuz-
dan tushurib qoldirish bilan izohlanadi: (Toshkent shevasida) go'sht (go'sh), rost 
(ros), surtmoq (surmoq), tandir (tanir) kabi.
Agar bir xil yoki o'xshash bo'g'inlardan biri tushirib qoldirilsa, gaplologi-