O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 NUTQDA TOVUSHLARNING KOMBINATOR O'ZGARISHLARI 
 
Nutqda tovushlarning qo'shni tovushlar ta'sirida miqdor va sifat belgila-
rining o'zgarishi kombinator o'zgarishlar deyiladi. Nutqda tovushlarning kom-
binator o'zgarishlariga akkomodatsiya, assimilatsiya, dissimilatsiya, diereza, 
epenteza, gaplologiya, proteza, metateza kabi fonetik hodisalar kiradi. Ba'zan bu 
hodisalarni o'rganuvchi bo'lim kombinator fonetika deb ham yuritiladi. Odatda 
tovushlarning birikuvi nutq organlarining turli harakatlariga bog'liq bo'ladi. 
Tovushlar qo'shni holatda kelganda, oldingi tovushlarning rekursiyasi keyingi 
tovushning ekskursiyasi bilan bog'lanishi natijasida ularning artikulatsiya fazala-
ri to'la amalga oshirilmasligi mumkin. Turli artikulyatsion-akustik xususiyatlar 
tovushlar birikmasida bir-biriga ta'sir qilishi natijasida artikulatsiya qisqarishi, 
tovush ba'zan tushib qolishi va boshqa o'zgarishlar ro'y berishi mumkin. Bunday 
o'zgarishlar ba'zan nutqda talaffuzni iqtisod qilish hisobiga bo'ladi, chunki «… 
1
.Трубецкой Н.С. Основы фонологии. М., 1960, с. 48-49. 

---

- 41 - 
odam o'zining nutqi eshituvchiga qanchalik tushunarli bo'lsa, o'shancha talab 
etilgan nutq kuchini (ya'ni talaffuzini, A.A.) sarf qiladi»
1
.
Nutqda talaffuzni iqtisod qilish artikulatsiyasi qiyin bo'lgan bir necha un-
doshlar birikmasini qisqartirib oson talaffuz etishda kuzatilishi mumkin. Nutqda 
ro'y beruvchi bunday iqtisod qilish tendensiyasi kelgusida til doirasiga ham 
ko'chadi. Masalan, (str) undoshlar birikmasining talaffuzi qiyinchilik tug'diradi 
va shu tufayli uni osonlashtirish turli tillarda bo'lgan undoshlar birikmasini 
umumiy qisqartirish tendensiyasiga bo'ysunadi.
Qiyoslang: «rus og'zaki nutqida «stram» so'zi «sram» yoki nemis tilidagi 
strom so'zi srom – «yo'nalish»» kabi talaffuz etiladi
2
. 
Quyida har bir kombinator o'zgarishni alohida ko'rib o'tamiz.