O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

tributsiyasi deyiladi.
Fonemalar ochiq yoki yopiq bo'g'inlarda, so'z boshi, o'rtasi va oxirida, 
urg'uli yoki urg'usiz holatda uchraydi. Bu pozitsiyalarda fonemalar har xil 
o'zgarishlarga duch keladi. Fonemalarning pozitsiyalari ikki turli bo'ladi: 
fonemalar deyarli ko'p o'zgarishlarga uchramaydigan holatni kuchli pozitsiya 
deyiladi; fonemalar ko'p o'zgarishlarga uchraydigan holat – kuchsiz pozitsiya 
deb ataladi. Kuchli pozitsiyada fonemaning asosiy vakili namoyon bo'ladi. 
Kuchsiz pozitsiyada esa, fonemaning ottenkasi yoki variatsiyalari uchraydi. Ma-
salan, o'zbek tilida (i) fonemasi uchragan pozitsiyasiga ko'ra har xil talaffuz 
etilishi mumkin: birinchi (berinche) so'zida /ә/ /i/ fonemasining varianti yoki 
allofoni hisoblanadi. Biroq shu /i/ fonemasi doirasida unga artikulyatsion-
akustik xususiyatlari bilan o'xshash bo'lgan va so'zlarning ma'nolarini farqlashga 
xizmat qila olmaydigan aytilishlar fonemaning variatsiyalari deb yuritiladi: i, i, 
i, ... in ! i (i - fonema, qolgan i -lar – variatsiyalardir).
Odatda fonemalarning pozitson o'zgarishlarga uchragan vakili pozitsion 
varianti nutqda kombinator o'zgarishlarga uchragan fonemaning vakili – kombi-
nator varianti deb yuritiladi. Fonemaning sifat o'zgarishlariga uchragan vakili – 
uning varianti yoki allofoni, miqdor o'zgarishiga uchragan (cho'ziq-qisqaligi 
o'zgargan) fonemaning vakili alloxron deb yuritiladi.
Fonemalar har xil o'rinlarda, xususan so'z boshi, o'rtasi va oxirida bir-
birlari bilan birikib kelishi mumkin. Fonemalarning birikmalarini (ts, dz, kt, vz, 
kg, gg kabi) o'rganuvchi fonologiya qismi fonotaktika deyiladi. Har bir tilda 
fonemalar birikmalari o'ziga xos tartib va xususiyatlarga egadir.

---

- 53 - 
Fonologik birliklar hisoblanuvchi fonema, bo'g'in, urg'u va intonatsiya til-
da quyidagi funksiyalarni bajaradi:
1) ular tildagi ma'nodor birliklar hisoblanuvchi yirik birliklarni tashkil 
etuvchilik funksiyasini bajaradi. Masalan, so'zlar bo'g'inlardan, morfemalar 
fonemalardan tuzilgan bo'lib, ular o'z urg'usiga egadir. Frazalar uchun intonatsi-
ya zarur tashkil etuvchilik vazifasini bajaradi. 
2) ular farqlovchilik yoki differensial funksiyani bajaradi. Masalan, tol - 
qol, bil - bel, so'z va morfemalari (t-k), (i-e) fonologik oppozitsiyalari yordamida 
farqlanadi. Shuningdek o'zbek tilidagi To'xta? (odam ismi) va To'xta! hamda 
olmá (meva) va Ólma! urg'uning o'rniga ko'ra farqlanadi. Ingliz tilidagi a name 
/ә eim/ - "nom" - an aim /әn'eim/ - "maqsad" so'zlari bo'g'inlarning bo'linishi 
chegarasi va ularning bog'lanishi va urg'uning o'rni orqali farqlanadi.
3) ular nutqda fonologik birliklar so'z va morfemalarni hamda frazalarni 
chegaraga ajratish funksiyasini yoki delimitativ (lotincha limitus – chegara) 
funksiyani bajaradi. Ular so'z va morfemalarning boshi va oxirini ko'rsatish 
uchun qo'llanadi. Masalan, o'zbek tilidagi so'zlar /ng/ fonemasi bilan boshlana 
olmaydi. (tong, bong kabi) va /x/ fonemasi bilan tamomlanmaydi. Demak, bu 
fonemalar so'zlar va morfemalarning chegara signallari vazifasini bajaradi. 
Shuningdek, Komil yota qoldi va Komil yotoq oldi frazalarida Toshkent shevasi 
talaffuzida /k/ fonemasi chegara signali vazifasini bajarib, ularning ma'nolarini 
farqlaydi. Shuningdek o'nta kam bir va o'nta kampir so'z birikmalari ham /b/p/ 
fonemalari yordamida chegaraga bo'linadi.
Tovush vositalarining eshitilish xususiyatlariga ko'ra ularni tanib olish 
funksiyasini ham ko'rsatib o'tish lozim. Eshitilishi jihatdan fonema, bo'g'in 
chizig'i, urg'uning o'rni va frazaning intonatsiyasini tanib olamiz va o'sha o'rinda 
ularni ma'lum qoida asosida talaffuz etamiz. Agar bu o'rinlarda ularni noto'g'ri 
talaffuz etilsa, tanib olish funksiyasi buziladi. Chet tiliga o'rgatishda tanib olish 
funksiyasi alohida ahamiyatga egadir.

---

- 54 - 
4) Tildagi barcha tovush vositalari, bo'g'in, urg'u va intonatsiya nutqni 
ifodali qilish uchun ekspressiv funksiyani bajaradi. Bu funksiya tilning stilistika 
bosqichidagi fonostilistika deb ataluvchi qismida o'rganiladi. Xususan unli va 
undosh tovushlarni cho'zib aytish, bo'g'inni orttirish, tovushlarni intonatsiyaning 
melodiyasi (ohangi) va urg'usini odatdagidan ko'ra boshqacha aytish 
xususiyatlari fonostilistik belgilar hisoblanadi. Masalan, Tu-u-ur! 0-o-oh! Ke-
ye-yel! X-x-xap sani! Sh-sh-shoshmay tur! kabilar.
Fonetika va fonologiya uzviy bog'liq bo'lganidek, yuqorida keltirilgan 
to'rtala funksiya ham bir-biri bilan bog'liqdir. By funksiyalardan birortasining 
talaffuz jarayonida buzilishi (masalan, olmá (meva) so'zining birinchi bo'g'ini-
dagi /o/ fonemasiga urg'u qo'yilsa, uning ma'nosi o'zgaradi) boshqa funksiyalarni 
o'zgartirib yuboradi. Bu o'rinda bir yo'la farqlanish, tanib olish va tashkil etu-
vchilik funksiyalari buziladi va ayniqsa, chet tili talaffuzida bunday xatolar 
nutqning tushunarsiz bo'lishiga olib keladi.