O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 
 ORFOEPIYA 

---

- 63 - 
Har bir adabiy til unda gapiruvchi barcha kishilar tomonidan ongli ran-
ishda qabul qilingan talaffuz normasiga egadir. Tilning talaffuzi og'zaki nutq 
shakliga, yozuv esa, yozma nutq shakliga xos bo'lib, ular bir-biriga doim to'g'ri 
kelavermaydi.
Orfoepiya (grekcha orthos – "to'g'ri" va epos – "nutq") ma'lum tilning 
to'g'ri talaffuz norma va qoidalari hisoblanib, unda so'zlovchilarning barchasi 
uchun tushunarli norma qabul qilingan bo'ladi. Orfoepiyaning asosini tilning 
fonetik sistemasi, ya'ni undagi tovushlar, bo'g'in, urg'u va intonatsiya tashkil 
etadi. To'g'ri talaffuz etishni odatda tilning orfoepik normasi deb yuritiladi. Al-
batta orfoepik normadan chetga chiqish hollari ham mavjud. Chunonchi, she-
valar talaffuzi, vulgar yoki buzib talaffuz qilish kabilar.
Odatda ba'zi tayanch shevalar talaffuzi adabiy til talaffuz normasiga yaqin 
turadi. Masalan, rus adabiy tilining talaffuziga Moskva va Peterburg talaffuzi 
asos qilib olingan. O'zbek adabiy tilining talaffuziga Toshkent va Farg'ona 
vodiysi shevalarining talaffuzi asos qilib olingan.
Har bir til o'zining ma'lum davrdagi orfoepik normasiga ega bo'lib, davr-
lar o'tishi bilan undagi fonetik va boshqa o'zgarishlar natijasida uning orfoepik 
normasi ham o'zgarishi mumkin. Fonetika va fonologiyadagi nazariy prinsiplar-
ga asoslanib, orfoepiya tilning talaffuz normalarini amaliy jihatdan qanday 
bo'lishini belgilab beradi.
Ba'zan chet tilidan ona tiliga kirgan so'zlarning talaffuzi ham shu qabul 
qilgan tilning orfoepik normasiga moslashtirib talaffuz etiladi. (Masalan, vokzal, 
rels, miniatura, juri kabi).
Haqiqiy turkiy so'zlarda urg'u asosan so'zning oxirgi bo'g'iniga tushadi. 
Biroq rus tili va u orqali chet tillardan kirgan so'zlarda urg'u har xil bo'g'inlarda 
bo'lishi mumkin. Bu esa, o'zbek tilining orfoepik normasida urg'uning ko'chma, 
ya'ni so'zlarning har xil bo'g'inlariga tushish tartibini keltirib chiqardi. Masalan, 
fizik, Váshington, Lóndon kabi.

---

- 64 - 
Qo'shma so'zlarning har bir komponenti o'zining alohida urg'usi bilan 
talaffuz etiladi: taómnóma, gúltójixó'roz kabi. 
Orfoepiya normasi og'zaki so'zlashuv nutqida va rasmiy nutqda ba'zi 
o'zgarishlarga uchraydi. Orfoepiya teatr, kino, radio, televideniye va notiqlik 
san'ati hamda nutq madaniyatidagi barcha talaffuz xususiyatlarining yig'indisini 
adabiy normaga solib turuvchi mezon hisoblanadi.