O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 OMONIMLAR, ULARNING TURLARI VA MANBALARI 
Odatda, so'zlar aytilishi, yozilishi va ma'nolarini qiyoslash natijasida turli 
guruhlarga bo'linadi. 
Bir xil aytilib yoki yozilib, turli ma'nolarni ifoda qiluvchi so'zlar omonim-
lar deyiladi (grekcha homog – "bir xil"', onyma – "nom"). Omonimlar quyidagi 
turlarga bo'linadi: a) haqiqiy omonimlar: ot – hayvon, ot – nom. Ot – biror 
narsani uloqtirmoq, ot – miltiq bilan otmoq; b) aytilishi bir xil, lekin ma'nolari 
va yozilishi har xil bo'lgan omofonlar: qurt – hasharot, qurt – sut – qatiqdan qi-
lingan ozuqa; ruscha лук– piyoz, луг – o'tloq; v) omograflar, ya'ni yozilishi bir 
xil, lekin talaffuzi va ma'nolari har xil bo'lgan so'zlar: son – raqam, son – odam 
jismidagi a'zo: inglizcha tear – ko'z yoshi, tear – yirtilmoq; g) omoforma yoki 
leksik-grammatik omonimlar, ya'ni grammatik shakli to'g'ri keluvchi, biroq 
ma'nolari farqlanuvchi so'zlar: qarg'a – qushning turi, qarg'a – qarg'amoq fe'lin-
ing buyruq shakli, o't – o'simlik turi, o't – olov, o't – o'tmoq fe'lining buyruq 
shakli, ruscha moy – olmosh, moy – buyruq fe'li. Ingliz tilida hour – soat, our – 
bizning, light – yoriq, light – yengil. Ba'zan bir xil yoziluvchi, biroq talaffuzida 
urg'uning o'rni bilan farqlanuvchi qarg'a (qush) – qarg'a ("qarg'amoq" fe'lining 
buyruq shakli) omoformalar bir yo'la omograflar bo'la oladi. 
Ba'zi omonimlar ona tilidagi so'zning yozilishi yoki aytilishiga boshqa til-
dan kirgan so'zning yozilishi yoki aytilishining mos kelib qolishi natijasida hosil 
bo'ladi. Masalan, tok – elektr quvvati, tok – uzum daraxti, to'rt – son, tort – ozu-

---

- 82 - 
qa (ko'pincha o'zbek tilida to'rt deb talaffuz etiladi). Ko'pincha omonimlar til-
dagi tovush o'zgarishlari natijasida hosil bo'ladi. Masalan, ingliz tilida piece – 
bo'lak, peace – tinchlik, weak – kuchsiz, week – hafta, tear – ko'z yoshi, tear – 
yirtmoq kabi omonimlar tarkibidagi unli tovushlarning o'zgarishi natijasida hosil 
bo'lgan. Ingliz tilida so'zlarning yozilishi va talaffuzi o'rtasida katta farq mavjud. 
Unda har xil yoziluvchi so'zlar ham bir xil talaffuz qilinishi mumkin: knight – 
farzin, night – kechasi, die – o'lmoq, dye – bo'yamoq kabi. Shu sababli bu tilda 
omonimlarning har xil turlari juda ko'p uchraydi. Ma'no jihatdan farqlanuvchi, 
biroq aytilishi va yozilishi bir xil bo'lgan so'zlar to'liq omonimlar deb ataladi. 
Agar so'zlarning faqat yozilishi yoki talaffuzi bir xil bo'lsa, ular to'liq bo'lmagan 
omonimlar deyiladi. 
Omonimlarning kelib chiqishini so'zlarning ko'p ma'noli xususiyatlarining 
kamayishi bilan izohlash ham mumkin. Bosmoq fe'lining polisemantik, ya'ni 
ko'p ma'noli xususiyati kuchsizdir. Shu sababli bu fe'lning buyruq shakli "bos-
ma", boshqa shu o'zakdan hosil bo'lgan "bosma" (qog'oz) oti bilan omonim 
bo'lib qolgan. Omonimlarni farqlashda ularning tarixiy kelib chiqishini ham 
hisobga olish zarur. Masalan, tug'ilmoq chaqaloq tug'ildi) va tug'ilmoq (fikr 
tug'ildi, hosil bo'ldi). Har ikkisi bir o'zakdan kelib chiqqan. Omonimlarning 
kelib chiqishida tildagi tovush o'zgarishlari, yozuv qoidalari va semantik siljish-
lar muhim manba bo'ladi. Omonimlarning ma'nolari nutq situatsiyasida, 
kontekstda aniqlanadi.