O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 TIL LUG'AT TARKIBI TARAQQIYOTINING ASOSIY
YO'LLARI 
Tilning lug'at tarkibi jamiyat taraqqiyoti bilan bog'liq holda doim rivojlan-
ishdadir. Bu har bir tilning ichki zahiralari hamda boshqa tillardan so'z 
o'zlashtirish hisobiga bo'ladi. Odatda, yangi so'zlar, so'zlarning yangi ma'nolari 
eskirib qolayotgan so'zlarga nisbatan ancha ko'p paydo bo'ladi. Bu yangi so'z va 
ma'nolar ma'lum qonun-qoidalar asosida yuzaga keladi. Lekin, shu bilan birga, 
tilda biror qoida bilan bog'liq bo'lmay, sun'iy hosil qilingan so'zlar oz bo'lsada 
mavjud. Bunga adabiyotlarda liliput, neylon, gnom, kodik kabi so'zlar misol qi-
lib keltiriladi. BMT kabi qo'shma qisqartma so'zlar esa analitik nomlash va 
so'zlarni qisqartirish qoidalari asosida hosil bo'lgan. 
Til lug'at tarkibi taraqqiyotining, asosan, to'rt usuli mavjud: grammatik 
usul, fonetik usul, semantik usul, so'z o'zlashtirish usuli. 
Grammatik usul. Til lug'at tarkibi taraqqiyotining grammatik usuli tilning 
so'z yasash modellari va so'z yasash usullariga asoslanadi. Har bir tilning o'ziga 
xos so'z yasash modellari va usullari bor. 
Grammatik so'z yasash usullari so'z yasash asosi va yasalgan so'z hamda 
so'z yasovchi vositalarga ko'ra o'zaro farq qiladi. So'z yasash asosi va yasalgan 
so'zga ko'ra bir so'z turkumi doirasida hamda turli so'z turkumi doirasida bo'ladi: 
xizmat – xizmatchi – xizmatchilik, son – sana – sanoq. 
So'z yasash vositalariga ko'ra so'z qo'shish va affiksal (morfologik) usul 
bilan so'z yasash farq qilinadi. So'z qo'shish usulida yangi tushuncha ifoda qilish 
uchun ikki yoki undan ortiq so'z biriktirilib, bir so'z holiga keltiriladi. Bu usul 
bilan qo'shma so'zlar hosil qilinadi: muzyorar, temiryo'l, so'z boshi va boshqalar. 
So'zlarni qisqartirish va qo'shma qisqartma so'zlar (abbreviatura – lotincha ab-
brevio – qisqartarish) hosil qilish qoidalari ham shunga kiradi: O‘zMU – 
O‘zbekiston Milliy universiteti. 

---

- 99 - 
So'z qo'shish yo'li bilan so'z yasash barcha tillar uchun xosdir. Bu usul 
ayniqsa qo'shimchasiz, masalan, xitoy, indonez tillarida keng rivojlangan. 
O'zbek tilida morfologik (affiksal) usul bilan so'z yasashning quyidagi 
ko'rinishlari mavjud: 1) suffiksal usul: temir – temirchi, bosh – boshliq; 2) pre-