O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 
 LEKSIKOGRAFIYA 
So'zlarning biror maqsadda to'planib, tartibga solingan yig'indisi lug'at 
deyiladi. Lug'at tuzishning nazariy va amaliy tamoyillari haqidagi coha leksiko-
grafiya (grekcha lexicon – lug'at va grapho – yozaman) deyiladi. Lug'at 
tuzuvchi mutaxassislar leksikograflar deyiladi. Lug'at tuzish tamoyillari va 
metodikasini ishlab chiqish, leksikograflar ishini tashkil qilish, lug'at tuzish 
uchun asos bo'ladigan kartotekalar tuzish, ularni sistemalashtirish va saqlash 
leksikografiyaning vazifasidir. 
Lug'atlarning so'zlar va iboralarning qo'llanishini nazariy tadqiq etishda 
hamda tilga amaliy o'rgatishda ahamiyati katta. 
Turli turdagi lug'atlar tuzish umummadaniy ahamiyatga egadir. Lug'at 
alfavit tartibida tuzilib, qulay qo'llanma sifatida xalq ommasiga bilim beradi, 
madaniy-oqartuv funksiya bajaradi. Shuning uchun ham bu masalaga katta 
ahamiyat berilmoqda. Maxsus nashriyotlar, leksikografik muassasalarning tash-
kil etilganligini shu bilan izohlash mumkin. 

---

- 104 - 
Lug'at turlari, so'zlik (lug'atdan izohlanayotgan yoki tarjima qilinayotgan 
so'z) tarkibi, lug'aviy maqolalar strukturasi kabi masalalar leksikografik nazari-
yada asosiy masala hisoblanadi. 
Lug'atlar, asosan, ikki turga bo'linadi: qomusiy (ensiklopedik) va filologik. 
Qomusiy lug'atlarda fan, texnika va madaniyatning barcha soxalariga oid 
tushunchalar izohlanadi. Ularda tabiat hodisalari, ijtimoiy hayotdagi voqealar, 
mashhur kishilar haqida ma'lumotlar beriladi.
So'zning o'zi haqida faqat uning kelib chiqishini ko'rsatish bilan chega-
ralaniladi. Shuning uchun bunday lug'atlar tushuncha lug'at deb yuritiladi. Odat-
da, bunday lug'atlarda rasmlar, karta va sxemalar ham keltiriladi. Qomusiy 
lug'atlarda so'z va iboralar alfavit tartibida maqolaning sarlavhasi sifatida qo'yi-
ladi. 
Qomusiy lug'atlar maqsad va vazifasiga ko'ra ikki xil bo'ladi: umumiy 
qomusiy (ensiklopedik) lug'at va biror sohaning (qomusiy) lug'ati. Umumiy 
qomusiy lug'atlarga "Britaniya lug'ati","O'zbekiston qomusi" misol bo'ladi. Biror 
sohaning qomusiy lug'atlariga "Adabiyot qomusi". "Pedagogik qomus". "Texnik 
qomus". "Qishloq xo'jalik qomusi" kabilar kiradi. Qomusiy lug'at Sharqda 
"Qomus", G'arbda esa "Thesaurus" deb ham yuritiladi. 
Filologik lug'atlarda asosiy e'tibor so'zga yoki so'z birikmasiga beriladi va 
ular har tomonlama izohlanadi. Bunday lug'atlar ham alfavit tartibida tuziladi va 
izohlanadigan so'z yoki so'z birikmasi sarlavha sifatida keltiriladi. 
Filologik lug'atlar ikki xil bo'ladi: umumiy va maxsus filologik lug'atlar. 
Umumiy filologik lug'atlarda hamma qo'llaydigan so'zlarning izohi beriladi. Bu-
lar bir tilli. ikki tilli ko'p tilli bo'ladi. 
Qo'yilgan maqsadga ko'ra bir tilli filologik lug'atlar bir qancha turlarga 
bo'linadi. Masalan, izohli lug'atlar, maxsus lingvistik lug'atlar: etimologik lug'at, 
morfem lug'at, frazeologik lug'at, sinonim so'zlar lug'ati, orfoepik lug'at, chappa 
lug'at, atoqli otlar lug'ati, joy nomlari lug'ati, mashhur yozuvchilar asarlari 
lug'ati kabilar. 

---

- 105 - 
Masalan, izohli lug'atda so'zlarning barcha leksik ma'nolari keng 
izohlanadi. Har bir so'z izohi kichik maqola shaklida beriladi va izohlanayotgan 
so'z sarlavha qilib ko'rsatiladi. Bunga 5 jildli, "O'zbek tilining izohli lug'ati",
"Ingliz tilining Oksford izohli lug'ati", 17 jildli "Словарь современного рус-
ского литературного языка", S.I.Ojegovning bir jildli "Словарь русского 
языка" kabilar misol bo'ladi. Olim Usmonov va Renat Doniyorovlarning "Ru-
scha – internatsional so'zlar izohli lug'ati" ham shular qatoriga kiritiladi. 
Sinonim so'zlar lug'atida sinonimik qatorga kiruvchi har bir so'zning 
ma'no ottenkalari, stilistik funksiyalari bayon qilinadi. Bunga A.Hojiyevning 
"O'zbek tili sinonimlarining izohli lug'ati" misol bo'ladi. Etimologik lug'atlarda 
so'zlarning" kelib chiqishi, ularning dastlabki shakli va ma'nosi, til taraqqiyoti 
davomida ularda yuz bergan o'zgarishlar izohlanadi. M. Fasmerning "Этимоло-
гический словарь русского языка", E.V. Sevortyanning "Этимологический 
словарь тюркских языков" , Sh. Raxmatullaevning “O’zbek tilining etimologik 
lug’ati” ana shunday lug'atlardir. 
Morfemik lug'at so'zlarning qanday morfemalardan tuzilganini alfavit tart-
ibida izohlovchi lug'atdir. Jumladan, mukofotlanmoq so'zi mukofot (lan) moq 
morfemalaridan tuzilgan. (Qarang: A.G'ulomov, A.N.Tixonov, R.Qo'ng'urov. 
O'zbek tili morfem lug'ati. Toshkent, "O'qituvchi", 1977). Frazeologik lug'atda 
tildagi frazeologik birliklarning (iboralarning) semantik va grammatik 
xususiyatlari misollar yordamida izohlanadi. Unda frazeologik omonimlar, si-
nonimlar va antonimlarni yonma-yon keltirish. bir frazeologik iboraning turli 
variantlarni berish juda foydalidir. Misol: Ko'ngli qattiq-qattiq ko'ngil. Rahm-
shafqati yo'q. Varianti: tosh ko'ngil; tosh ko'ngilli; tosh ko'ngil (zkan)ligi Si-
nonimi: tosh yurak-yuragi tosh. Antonimi: ko'ngl (i) bo'sh; ko'ngl(i) yumshoq-
yumshoq ko'ngil. O'xshashi: bag'ri tosh; mehri tosh...
1
So'zlarning qanday harf bilan tugaganiga qarab alfavit tartibida tuzilgan 
lug'at chappa lug'at deyiladi. Masalan, a harfi bilan tugagan so'zlar quyidagicha 
1
Rahmatullayev Sh.. O'zbek tilining izohli frazeologik lug'ati. Toshkent. "O'qituvchi", 1978, 
21-bet. 

---

- 106 - 
beriladi: arfa, bola, dona, so'na, pona, to'nka, shona kabi. Bunday lug'at so'z 
yasalishi, morfologiya va leksikologiya bo'yicha olib boriladigan turli ilmiy-
tadqiqotlar uchun manba bo'lishi mumkin. Bulardan tashqari, chappa lug'atlar 
tilning fonetik qonuniyatlarini, she'riyat sirlari (qofiya bo'yicha)ni o'rganishda 
yordam beradi. (R.Qo'ng'urov va A.Tixonovlarning "Обратный словарь узбек-
ского языка" kitobi). 
Izohli lug'atlar tuzilishiga ko'ra ikki xil: alfavit tartibidagi lug'atlar va uya 
tartibidagi lug'atlar. 
Birinchi turdagi lug'atlarda so'zlar alfavit tartibida berilib izohlanadi. 
Yuqorida ko'rsatilgan izohli lug'atlar mana shu tartibda tuzilgan. 
Ikkinchi turdagi lug'atlarda faqat o'zaklargina alfavit tartibida joylashtiriladi. 
Yasama so'zlar esa o'zak maqolachasining ichida (uyasida) izohlanadi. Bunday 
lug'atlar bir uyada keltirilgan so'zlarning ma'no va shakl jihatdan boglanishlari 
haqida ma'lumot beradi. Ikki til doirasidagi tarjima lug'atlarida bir tildagi so'z yoki 
so'z birikmasi boshqa tilga tarjima qilib beriladi. Bunga ruscha-o'zbekcha, ingliz-
cha-o'zbekcha, fransuzcha-o'zbekcha, nemischa-o'zbekcha lug'atlar kiradi. Chet ti-
lini o'rganuvchilar uchun mo'ljallangan qisqa tarjima lug'atlari ham mavjud. Ba'zan 
tarjima lug'atlari bir necha tillar doirasida bo'ladi. Masalan, "Словарь наиболее 
употребительных слов английского, немецкого, французского и русского 
языков" kabi. 
Filologik lug'atlarga turli sohalarga oid lug'atlar ham kiradi. Bularda fan, 
texnika, ishlab chiqarishning ma'lum sohasiga oid so'z-terminlar izohlanadi. So-
ha lug'atlari ichida eng keng tarqalgani terminologik lug'atlardir. Bunday 
lug'atlar bir tilli, ikki tilli, ko'p tilli bo'ladi. Bir tilli terminologik lug'atlarda bir 
tilning ma'lum sohaga oid terminlari izohlanadi. Bunga O.S.Axmanovaning 
"Словарь 
лингвистических 
терминов" 
(1966) 
va 
D.E.Rozental, 
M.A.Telenkovalarning "Справочник лингвистических терминов" (1972) nom-
li kitoblari, H. Hasanovning "Geografiya terminlari lug'ati" (1964). H.Homidiy, 
Sh.Abdullayeva, S.Ibrohimovalarning "Adabiyotshunoslik terminlari lug'ati" 

---

- 107 - 
(1967), Olim Usmon tahriri ostida nashr qilingan "Ijtimoiy-siyosiy terminlar 
lug'ati" (1976) kabilarni kiritish mumkin. Ikki tilli terminologik lug'atlarga N.T. 
Hotamovning "Adabiyotshunoslikdan qisqacha ruscha-o'zbekcha terminolagik 
lug'at"i (1969). Sh. Bayburov va N. Takanayevning "Pedagogikadan qisqacha 
ruscha-o'zbekcha termikologik lug'at"i (1963) kabilar kiradi. Ko'p tilli termi-
nologik lug'atlarga A.A.Asqarov va H.Zohidovlarning "Lotincha-o'zbekcha-
ruscha normal anatomiya lug'ati" (1964) ni misol qilib ko'rsatish mumkin. Chet 
so'zlar lug'ati ham terminologik lug'atlarga o'xshab ketadi. Bunda ham, asosan, 
chet tillardan o'zlashgan so'zlar izs'hlanadi. 
Lug'atlarning turi yuqoridagilar bilan cheklanmaydi. Tematik, differensi-
al, yangi so'zlar, qisqartma so'zlar, chastota, qofiya lug'atlari ham mavjud. Masa-
lan, tematik lug'atlarda so'zlar ma'nolariga ko'ra guruhlanadi. Bunday lug'atlar 
biror fikrni ifodalash uchun eng qulay so'zlarni topish imkoniyatini beradi. Bun-
ga ingliz tili asosida tuzilgan Roje (Roget) lug'ati, Muhammad Yoqub Chingi 
tomonidan tuzilgan "Kelurnoma" nomli (XVIII asr) lug'atning oxirgi XV bobi 
misol bo'ladi. 
Xalqning o'sib borayotgan talablarini qondirish maqsadida lug'atning 
yangi-yangi turlari yaratilishi tabiiydir. 
Hozirgi tilshunoslikda tezaurus lug'at (grekcha thesayros – manba) yoki 
ideografik lug'at tuzish masalasi ustida ish olib borilmoqda. Tezaurus lug'at 
ma'lum so'z bilan ma'nolari bog'lanuvchi barcha so'zlarni qamrab oladi.