O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

5. Makro va mikrofonema nazariyasi. AQSH tilshunosi U. Tuodl 
tomonidan 1935 yilda taklif etilgan.
6. Glossematik fonologiya nazariyasi (Daniya).  
7. Ikki pog'onali fonologiya nazariyasi.  
8. Generativ fonologiya nazariyasi (AQSH).  
Bu fonologiya nazariyalari ichida alohida qarashlar va oqimlar ham bor. 
Ularda tilning fonologik sistemasini juda mavhum tadqiq qilish va sxematik rav-
ishda qarash hollari mavjud. Bunday kamchiliklar ularni aniq tillarga tatbiq et-
ishda qiyinchilik tug'diradi. Haqiqiy fonologiya nazariyalari chuqur ilmiy 
asoslangan va tillarni tadqiq etishda qulay metodlarni taklif etgan bo'lmog'i lo-
zim.
 
 
1
. Глисон Г. Введение в дескриптивную лингвистику. М., 1959. 
2
Новое в лингвистике. Вып. II, М., Прогресс, 1962. Раздел II, Дихотомическая фоноло-
гия, с. 139-339. 

---

- 59 - 
 TRANSKRIPSIYA. FOHETIK VA
FONOLOGIK TRANSKRIPSIYA.
TRANSLITERATSIYA 
Til ikki shaklga ega: og'zaki va yozma nutq shakli. Tovushlar og'zaki 
nutqda, harflar esa yozma nutqda ishlatiladi. Yozma nutq shakli ma'lum tilning 
alfaviti, grafika va orfografiyasidagi tartib va qoidalarni o'z ichiga oladi. Og'zaki 
nutq shakli esa, maxsus belgilar yordamida yozib olinadi. Ma'lum til yoki she-
vadagi tovushlar talaffuzini maxsus belgilar yordamida yozib olish transkripsiya 
deyiladi. Transkripsiya til yoki shevaning talaffuzini ilmiy tadqiq qilishda va chet 
tillarning talaffuziga o'rgatishda katta ahamiyatga egadir. Transkripsiya ma'lum 
tamoyil yordamida tuziladi. Shu sababli bir tilda bir necha turli transkripsiya turlari 
ishlatiladi. Masalan, ingliz tilida D. Jounz taklif etgan keng shakldagi transkripsiya, 
uncha ko'p qo'llanilmaydigan tor transkripsiya shakli va boshqa turli transkripsiya-
lar ishlatiladi.
Transkripsiya asosan ikki turli bo'ladi: fonetik va fonologik. Fonetik 
transkripsiya har bir tovush uchun maxsus belgi qo'yishga asoslanadi. Bunda 
tovushlarning ma'lum holatda artikulyatsion-akustik xususiyatlarini o'zgartirishi 
hisobga olinadi va fonemalarning har bir varianti uchun alohida belgi qo'yiladi. 
Fonetik transkripsiya belgilari kvadrat qavs ichida ko'rsatiladi. Masalan, [p, t, k] 
fonemalarining unlilardan oldin talaffuz qilinuvchi aspiratsiyali variantlari [p
h
, 
t
h
, k
h
] belgilari bilan beriladi. Fonetik transkripsiya belgilari haqiqatda talaffuz 
qilinuvchi tovushlarning barcha xususiyatlarini ko'rsata oladi.