O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

Fonologik yoki fonematik transkripsiya so'z, so'z shakllari va 
morfemalarni farqlay oluvchi har bir fonema uchun bir belgi qo'yishga 
asoslangan. Bunda fonemaning variantlari, ya'ni tovushlarning talaffuzi hisobga 
olinmaydi. Fonologik transkripsiya belgilari vertikal chiziqdagi qavs ichida /p/, 
/t/, /k/ kabi beriladi. 

---

- 60 - 
Xalqaro Fonetik Assotsiatsiya taklif etgan transkripsiya sistemasi lotin 
alfavitidagi harflarni qisman o'zgartirish asosida tuzilgan. Ba'zi tillarda yozuv 
alfavitidagi harflarni qisman o'zgartirishlar kiritish yordamida tuzilgan tran-
skripsiya belgilari ham qo'llanadi. Bunday transkripsiya sistemasi o'zbek, rus va 
boshqa tillarda ham ishlatiladi. Yozuvdagi harflarni ba'zi tuzatishlar va o'zgartish-
lar asosida tuzilgan belgilar grafematik transkripsiya deb yuritiladi.
Xalqaro Fonetik Assotsiatsiya tomonidan taklif etilgan va tuzatishlar kiritil-
gan transkripsiya hozir ham qo'llanib kelmoqda.
Xalqaro Fonetik Assotsiatsiya taklif etgan transkripsiya Xalqaro Fonetik 
Alfavit nomi bilan ataladi (jadvalga qarang). Undagi tovushlarning ayrim 
xususiyatlarini ko'rsatuvchi belgilar diakritik belgilar deyiladi. Bunday diakritik 
belgilar quyidagilardir: 
~ – tovushning nazalizatsiya qilinish belgisi; 
◦ – jarangsiz tovush belgisi /
l

/: 
ˇ – jarangli tovush belgisi /
s

/: 
c – qisman aspiratsiya belgisi y /p, t, k/ tovushlaridan keyin bo'ladi; 
w – lab undosh belgisi /
w
h
/: 
n – tish (dorsal) artikulyatsiyasi belgisi /t/: 
° – yumshatish (palatilizaiiya) belgisi /
z
/: 
◦ – unlining maxsus torayishi /
e

/: 
┐– unlining maxsus kengayishi /
e
/: 

– tilning yuqori ko'tarilishi /
e

/: 
( T ) – tilning quyi ko'tarilishi /
e
T
/: 
+ – tilning oldinga harakati i
+
yoki 
+
è

---

- 61 - 
– - tilning orqaga harakati /I,t/ 
) – kuchli lablangan belgisi; 
( 
– lablar kuchli darajada chekkaga tortilgan 
¨ – til o'rta tovushlar /ï, ü/ 
٠ – bo'g'in hosil qiluvchi undosh /
n
/: 
ˇ – yarim unli.
Cho'ziqlik, urg'u va tonni ko'rsatuvchi diakritik belgilar quyidagilardir: 
/ : / – to'la cho'ziqlik; 
/ ٠ / – yarim cho'ziqlik; 
/ / / – birinchi darajali urg'u (tepaga qo'yiladi); 
/ \ / – ikkinchi darajali urg'u (pastga qo'yiladi); 
/ – / – eng yuqori ton (tepaga qo'yiladi); 
/ – / – eng past ton (pastga qo'yiladi); 
/ ' / – tonning yuqori ko'tarilishi (yuqoriga yo'naladi); 
/ ' / – tonning pastga tushishi (pastga yo'naladi); 
/ 
 / – tonning juda yuqoridan pastga tushishi; 
/ ↓ / – tonning quyiroq darajadan pastga tushishi; 
/ 

/ – ko'tarilib tushuvchi ton; 
/ 

/ – tushib ko'tariluvchi ton.
Turli tillar uchun har xil transkripsion va diakritik belgilar qo'llanadi. 
Ko'pincha ayrim tillar uchun ulardagi tovushlar va urg'uning xususiyatlarini 
nazarga oluvchi birlashgan transkripsiya qo'llanadi. Masalan, turkiy tillar, german 
tillari va roman tillari o'zlarining alohida transkripsiya sistemalariga egadir.
Yuqoridagi transkripsiya tovushlar (fonetik) va fonemalarni (fonologik) 
maxsus belgilar bilan ko'rsatishda qo'llanadi. Nutqdagi intonatsiyani turli 
maxsus belgilar asosida ilmiy va amaliy jihatdan ko'rsatish uchun qo'llanuvchi