O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

ogizatsiya (lotincha -de – "uzoqlashuv" prefiksi) deb yuritiladi. Ba'zi so'zlar 
dastlabki kelib chiqish davridagi ma'nolarini yo'qotadi. Masalan, akvarel (aqua-
relle – italyan tilidan olingan) va akvarium (lotincha aquarium) so'zlari o'zbek 
va rus tillarida ma'nolari jihatdan bog'lanmaydi. Biroq aslida ularning birinchi 
qismi lotincha aqua – "suv", "вода" ma'nosini ifoda qilgan. Hozir ularning bi-
rinchisi "bo'yoq", ikkinchisi "suvga solingan jonivor" (baliq) ma'nosida qo'lla-
nadi. 
Boshqa tildan o'zlashgan so'zni tushunarsiz talaffuz etish va ona tilidagi 
biror so'zga o'xshash talaffuz qilish jarayoni xalq etimologiyasi deyiladi. Masa-
lan, mramor so'zi qaynar, kamar so'zining talaffuziga yaqinlashtirilib marmar 
deb aytiladi. Asli gollandcha bo'lgan zontik so'zi uning tarkibidagi ik elementi 
kichraytish (domik) affiksi deb faraz qilinib, zont shaklida ham talaffuz qilinadi. 
Barometr so'zining burimetr, mikroskop so'zining melkoskop deb talaffuz 
etilishi ham shu hodisaga kiradi. Xalq etimologiyasiga doir so'zlar badiiy ada-
biyotda nutqni jonlantirish maqsadida ham qo'llanadi. 
 TILNING LUG'AT TARKIBI 

---

- 93 - 
Tilning leksikasi tildagi barcha so'zlarni o'z ichiga oladi. Tilda bor bo'lgan 
barcha so'zlar uning lug'at tarkibini tashkil etadi. Tilda bor bo'lgan so'zlarning 
hisobi aniq emas. Har bir til o'zining lug'at tarkibiga ega bo'lib, yuz minglab 
so'zlarni o'z ichiga olgan. Eng mukammal tuzilgan lug'at ham barcha so'zlarni 
qamrab ololmaydi. Chunki tilning asta-sekin rivojlanish jarayonida uning lug'at 
tarkibi ham takomillashib boradi. Barcha yangi so'zlar yoki eski so'zlar lug'atdan 
o'rin olmagan bo'lishi mumkin. 
Odatda lug'at tarkibidagi so'zlar ishlatilishiga ko'ra ikki guruhga bo'linadi: 
ko'p ishlatiluvchi so'zlar yoki faol lug'at va kam ishlatiluvchi so'zlar yoki nofaol 
lug'at. Ko'p ishlatiluvchi so'zlar barcha uchun tushunarli bo'lishi bilan ajralib tu-
radi. Masalan, choy, non, ovqat, kelmoq, ketmoq, chiroyli, xunuk, gul, yo'l kabi. 
Bundan tashqari, xalqning turli guruhlari ham o'z faol lug'atiga ega bo'lishi 
mumkin. Jumladan, tilshunoslar affiks, fonema, morfema, sintaksis, sinonim, 
omonim kabi so'z-terminlarni ko'p qo'llaydilar. Faylasuflar esa zamon, makon, 
obyektiv borliq, bazis, ustqurma kabi terminlardan ko'proq foydalanadilar. Bu esa 
har bir guruhdagi kasb egalarining o'z faol lug'ati borligini ko'rsatadi. 
Kam ishlatiluvchi so'zlar (nofaol lug'at)ga tilda mavjud bo'lgan, lekin 
doim ham qo'llanmaydigan so'zlar kiradi. Masalan, yuho, po'rtana, mo'ndi kabi 
so'zlar o'zbek tilida nofaol lug'atni tashkil etadi. 
Faol va nofaol lug'at o'rtasida aniq chegara yo'q. Ba'zan faol so'zlar yangi 
so'zlar bilan almashtirilib, kamroq ishlatilishi natijasida nofaol lug'atga o'tadi. 
Masalan, bir vaqtlar faol lug'atga mansub bo'lgan omoch, qozi, ellikboshi kabi 
so'zlar keyingi paytda nofaol lug'atg'a o'tdi. Aksincha, nofaol lug'atdagi so'zlarn-
ing ishlatilishi faollashadi. Masalan, jamiyat taraqqiyotida paydo bo'lib turadi-
gan yangi so'zlar dastlab nofaol lug'atga kiradi. Ularning ma'lum qismi 
keyinchalik qo'llanish doirasi kengayib, hammaga tushunarli bo'lib, faol lug'atg'a 
o'tishi mumkin: traktor, gektar, invistitsiya va boshqalar. Bu hol jamiyatning 

---

- 94 - 
rivojlanish jarayonida kishilar nutq madaniyatining ham o'sib borishi bilan 
bog'liq. 
Faol va nofaol lug'at tushunchalari chet tiliga o'rgatishda ko'p qo'llanadi. 
Leksikologiya tilning lug'at tarkibini turli qatorlarga yoki guruhlarga 
ajratib o'rganadi. Lug'at tarkibini bunday tasnif qilishda ularning tarixiy kelib 
chiqishi va ishlatilishiga e'tibor beriladi. Jumladan, barcha kishilar tomonidan 
keng qo'llanuvchi so'zlar alohida guruhni tashkil etadi. Ular kundalik turmushda 
eng ko'p ishlatiluvchi so'zlardir. Qo'llanishi ma'lum bir hudud bilan chega-
ralangan so'zlar dialektizmlar leb ataladi va ular ham alohida guruhni tashkil 
etadi. Masalan, shoti so'zi Toshkent shevasida arava qismining nomi; Farg'ona 
shevalarida: a) narvon, b) arava qismi; pashsha so'zi Toshkent shevasida pashsha 
(муха), Farg'ona shevasida chivin; tuxum so'zi Toshkent shevasida tuxum 
(яйцо), j-lovchi shevalarda mayak, qipchoq shevalarida urug'
1
deb ishlatiladi. 
Lug'at tarkibidagi fan va texnika sohalarida ishlatiluvchi so'zlar terminlar 
deb, ularni o'rganuvchi soha esa terminologiya deyiladi. Bunday so'z-terminlar 
nutqda ko'pincha ekspressiv bo'yoqqa ega bo'lmaydi. Ekspressiv bo'yoqqa ega 
bo'lishi va bo'lmasligiga ko'ra so'zlar tasnif qilinadi. Ekepressiv bo'yoqqa ega 
bo'lmagan so'zlar neytral so'zlar deyiladi. Bunday so'zlarga kelmoq, istamoq, 
kitob, qalam kabi kundalik hayotda qo'llanuvchi so'zlar kiradi. Ekspressiv 
bo'yoqda ega bo'lgan so'zlar stilistik ma'noda qo'llangan so'zlar deb ham ataladi. 
Bunday so'zlarga oy, kun, chashma, qosh, yer, nazar tashlamoq, chehra kabi 
so'zlar kiradi. 
Tilning lug'at tarkibidagi so'zlar, asosan, to'rt guruhga bo'linadi:
1) umumso'zlashuv nutqiga xos leksika;
2) mahalliy so'zlashuv nutqi leksikasi (dialektizmlar);
3) adabiy-kitobiy leksika;
4) umumadabiy til leksikasi (og'zaki va yozma nutqda ishlatiluvchi 
so'zlar).
1
Reshetov V.V.,. Shoabdurahmonov SH. O'zbek dialektologiyasi. "O'qituvchi" , 
Toshkent, 1978, 165-bet. 

---

- 95 - 
Albatta, bu guruhlarga oid so'zlarni ishlatilishi aniq chegaraga ega emas. 
Umumso'zlashuv nutqiga xos so'zlar barcha stillarda ishlatiladi. 
Odatda, adabiy tillarda quyidagi stillar farqlanadi:
1) badiiy stil;
2) publitsistik stil;
3) ilmiy stil;
4) rasmiy ish qog'ozlari stili;
5) so'zlashuv stili.
So'zlar ham bu stillarda ishlatilishiga ko'ra tasnif qilinadi. Neytral so'zlar 
barcha stillarda qo'llanaveradi. Terminlar esa fan va texnikaga oid ilmiy as-
arlarda ishlatiladi. Terminlar badiiy uslubda ham ba'zan uslub talabiga ko'ra 
qo'llaniladi. Masalan, urush mavzusida yozilgan asarlarda harbiy terminlar 
qo'llaniladi. Asqad Muxtorning "Daryolar tutashgan joyda" asarida sanoat va 
ishlab chiqarishga oid terminlarning keng qo'llanilganligi kuzatiladi. Dialektiz-
mlar ilmiy va rasmiy nutqda, badiiy (muallif nutqida) va publitsistik asarlarda 
qo'llanmaydi. So'zlashuv uslubida, badiiy asar qahramonlari nutqini aynan ber-
ishda dialektizmlardan foydalaniladi: Eshitdigu moro bo'singa kelaverdik (Rah-
mat Fayziy). Eskirgan so'zlar ham, asosan, badiiy nutqda shu maqsadda 
qo'llanadi: 
Ey bizning birinchi rais jumhur,
Ismingdan o'zbekning sha'niga g'urur. 
(G'afur G'ulom) 
Umumso'zlashuv stilida ishlatiluvchi so'zlar barcha kishilar nutqida 
qo'llanuvchi odatiy so'zlardir: daraxt, tog', o'rmon, suv, kiyim, ovqat kabilar. 
Umumso'zlashuv stilida ishlatiluvchi so'zlar ba'zan poeziyada ham qo'llanadi. 

---

- 96 - 
Masalan, O'zbekiston vatanim manim (A.Oripov). Bu o'rinda mening so'zi jonli 
so'zlashuv nutqi shaklida (manim) ishlatilgan. 
Ekspressiv bo'yoqqa ega bo'lgan so'zlar ko'proq badiiy va publitsistik stil-
larda ishlatiladi. Bunda badiiy tasvirlar o'xshatish, jonlantirish, sifatlash, mubo-
lag'a, ko'chma ma'nodagi so'zlar yordamida voqea-hodisalarga stilistik bo'yoq 
berib, o'quvchida estetik zavq uyg'otadi. Har bir tilning lug'at tarkibi nutq 
madaniyati xazinasini tashkil etadi va turli stillarga xos bo'lgan ifoda vositalarini 
boyitishga xizmat qiladi.