O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

Tilning ichki tuzilishi 
 
Tilshunoslikning eng asosiy vazifalaridan biri tilning ichki tuzilishidir. 
Nutq a’zolarining harakati bilan havo titrashi va uni quloq bilan eshitib, miya 
bilan his etish natijasida insonlar bir-birlari bilan muloqot qiladilar. Inson talaf-
fuz qiluvchi tovushlar boshqa turli tirdagi tovushlardan (masalan, ko’chadagi, 
musiqa asboblarini chalgandagi va x.k. tovushlardan) tubdan farq qiladi. Bu 
tovushlar fizik va eshitilish xususiyatlari hamda nutqda birikib aniq ma’no va 
mazmunga ega bo’lishlari bilan farq qiladilar.
Tilning tovush tomoni uning ifoda jihatini tashkil etadi. Tovushlar va 
ularning birikmalari inson ongida biror psihik tushuncha bilan bog’lanadi va bu 
tilning mazmun jihati deb yuritiladi. Masalan, [ daryo] besh-ta tovush birikmasi-
dan iborat bo’lib, so’zlovchilar ongida “katta suv havzasi” tushunchasini keltirib 
chiqaradi. Daryo so’zi tildagi belgi sifatida o’zining ifoda va mazmun jihatlariga 
egedir. Binobarin, til – belgilar tizimi (sistemasi) bo’lib, insonlarning muhim 
aloqa vositasidir. Biroq bir tovush alohida holda ma’no anglatmasa belgi bo’la 
olmaydi. Har bir belgi ifoda va mazmun jihatiga egadir. Biroq tildagi belgilar 
ko’p bosqichli murakkab tarkibi bilan boshqa belgilardan farq qiladi. Masalan, 
undov belgisi shartli ravishda yo’lda ehtiyot bo’ling ma’nosini anglatadi. Inson-
larning ovozsiz turli imo-ishoralari ham biror tushuncha bilan bog’lanadi. Biroq 
bu imo-ishora va mimikalarning ifoda jihati yo’q. Tildagi belgilar murakkab 
tuzilishi, ifoda va mazmun jihati bilan farqlanadi. Har bir til bosqichi o’zining 
birligiga egadir. Quyi bosqich birliklari bir-birlari bilan birikib yuqori bosqich 
birliklarini hosil qiladi. Tilning eng quyi bosqichi – fonologiya bo’lib, uning 
birligi - fonema hisoblanadi. Demak, tilning eng kichik ma’nosiz birligi 
fonemadir. Fonema biryoqlama (yoki faqat ifoda jihatiga ega) birlik bo’lgani 
uchun belgi bo’la olmaydi. Tilning quyi belgilariga ega bo’lgan bosqichi – 
morfema bosqichidir. Morfema – tilning ifoda va mazmun jihatlariga ega 
bo’lgan eng kichik belgidir. Morfemalar ketma-ket birikib tilning kattaroq 

---

- 143 - 
birliklarini hosil qiladilar. Morfemalar birikib so’zlarni va ularnin turli 
shakllarini hosil qilishi mumkin. Masalan: kuch-li sozida kuch- so’zning asosi 
bo’lib, o’zak morfemani hosil qiladi, unga -li affiksi qo’shilib (uni “affiksal 
morfema” deb yuritiladi), yangi so’z yasaydi. So’zlar – tilning markaziy birligi 
bo’lib, ularni biriktirib yana kattaroq til birliklarini hosil qilish mumkin. Bunday 
birliklar – so’z birikmasi va gap (jumla) hisoblanadi. Tilning so’z bosqichi ham 
ikkitomonlama – ifoda va mazmun jihatiga ega bo’lgan eng asosiy bosqichdir. 
Tilning morfema va so’z bosqichlari yuqori bosqichlar hisoblanadi va o’z 
strukturasiga egadir. Tilning ifoda jihatida morfemalardan quyi bosqich fonema 
bosqichidir. Fonemalar ketma-ket birikib tilning yuqori bosqichlari birliklarini – 
morfema, so’z, so’z birikmasi va gapni tashkil etadi. Biroq barcha fonemalar 
bir-biri bilan tartibsiz birikmaydi. Fonemalarning birikishi har bir tilda o’z tartib 
va qoidalariga ega. Fonemalarni yana ham kichik hosil qiluvchi bo’laklarga 
bo’lish natijasida fonologik farqlanish belgilari bosqichi tashkil bo’ladi. 
Fonemalarni bir-biridan artikulyatsion – akustik belgilari bilan farqlashga hiz-
mat qiluvchi belgilar farqlanish belgilari deb yuritiladi. (Bu haqda kitobning 
“Fonetika va fonologiya” bo’limiga qarang). Fonologik farqlanish belgilari tiln-
ing ifoda jihati uchun hizmat qiladi. Tilning mazmun jihati ham o’zining quyi 
bosqichi – semantik (ma’no) farqlash belgilari bosqichiga ega. Masalan, “bosh-
liq” so’zi mazmun jihatidan “bosh” so’zi bilan bog’lanib, “-liq” boshqa so’z 
yasovchi qo’shimchadir. Binobarin, bu so’z odamlarga yoki bir guruh jamoaga 
boshliq ma’nosini ifodalaydi va bu uning semantic farqlash belgisidir. Tilning 
barcha bosqichlarida ulardagi birliklar ma’lum tartibda bir-birlari bilan birikadi-
lar. Har bir til o’z birikuv qonuniyatlariga ega. Bu qonuniyatlar ma’lum andoza-
ni (model) tashkil etadi. Biroq bu andoza doim ham o’zgarmas bo’la olmaydi. 
Masalan, ma’lum gapning andozasi turli sharoitda, nutq holatida boshqacha ber-
ilishi mumkin. Tillarni ilmiy o’rganish vazifalariga ko’ra tavsifiy tilshunoslik 
(uni ba’zan “sinxron tilshunoslik” deyiladi) va tarihiy tilshunoslik ( ba’zan “di-
axron tilshunoslik” deyiladi) farqlanadi. Ba’zan tilshunoslik tarihi va tilning ta-

---

- 144 - 
rihiy shakllanishi, o’zgarishi va rivojlanishi – diahron tilshunoslik farqlanadi. 
Qarindosh va qarindosh bo’lmagan, turli tizim va strukturaga ega bo’lgan til-
larning o’xshash farqli alomatlarini aniqlash qiyosiy tilshunoslikning) aniqrog’i 
qiyosiy-tipologik tilshunoslikning vazifasidir. Tilshunoslik aslida uyg’onish 
davrida filologiya fani tarkibiga kiritilgan edi. Lekin keyincha XIX asr boshlari-
da tilshunoslik alohida fan sifatida filologiyadan butunlay ajralib chiqdi. Na-
tijada filologiya ikkita bir-biriga bog’liq bo’lgan fan – adabiyotshunoslik va 
tilshunoslikdan iborat bo’lib qoldi.
Tilshunoslik birinchi navbatda nazariy fan bo’lib, uning tatbiqiy – amaliy 
jihati turli o’quv lug’atlari tuzish, savod o’rgatish kabilar bilan ham bog’liqdir. 
Grammatika termini kelib chiqishi jihatdan “yozuv haqidagi fan” ni bildiradi. 
Yozuv esa aslida tilni amaliy o’rganish vositasidir.