O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ishlab chiqarishdagi jarohatlar va kasb kasalliklari xatari
- Boquvchisini yo‘qotish xatari
- Migratsiya xatari
- Oilaviy nafaqalar
|
Kasallanish xatari: mehnat qilish imkoniyati yo‗qligi sababli to‗liq yoki
qisman daromadlarga mos to‗lovlar, umumiy yoki xususiy sektorda to‗liq yoki qisman tibbiy xizmat ko‗rsatishni qoplaydi. Nogironlik xatari: jamiyatda me'yoriy hayot kechirish va mehnat qobiliyatini to‗liq yo‗qotgan shaxslarga pensiya va nafaqalar to‗lash; nogironlik bilan bog‗liq tibbiy xizmat ko‗rsatish; sog‗lomlashtirish bo‗yicha xarajatlar. Ishlab chiqarishdagi jarohatlar va kasb kasalliklari xatari: pensiya va nafaqalar, kompensatsiya va boshqa shakldagi to‗lovlar to‗lash, maxsus tibbiy yordam, ishlab chiqarish reabilitatsiyasi bilan bog‗liq xarajatlar va ijtimoiy xizmat ko‗rsatishning boshqa shakllari. Boquvchisini yo‘qotish xatari: boquvchisini yo‗qotganda pensiya va nafaqalar, o‗lim nafaqalari, dafn etish xizmatlari. Ishsizlik xatari: to‗liq yoki qisman ishsizlik bilan bog‗liq nafaqalar, nafaqa o‗rnini bosmaydigan hokimiyat tomonidan tashkillashtirilgan vaqtinchalik yoki bir martalik ishlar. 111 Migratsiya xatari: mehnat resurslarining ko‗chishi, o‗qitish, qayta tayyorlash bilan bog‗liq xarajatlar, oldingi ishsiz fuqarolarning yangi joyga kelishi bilan bog‗liq nafaqalar. Turar joyni yo‘qotish xatari: bir qator aholi toifalariga turar joy va kommunal xizmatlar to‗lovi uchun subsidiyalar. Homiladorlik xatari: homiladorlik va tug‗ish bo‗yicha nafaqalar to‗lash xarajatlari, ona va bolaga tibbiy xizmat ko‗rsatish bo‗yicha xarajatlar, homiladorlar va yaqinda farzandli bo‗lganlarning boshqa shakldagi ta'minoti . Oilaviy nafaqalar: birovning qaramog‗idagi bolalarga nafaqalar, oziq-ovqat tovarlari shaklidagi moddiy yordam, yo‗l to‗lovlari, uyda yordam ko‗rsatish. Ijtimoiy yordamning boshqa shakllari: kam ta'minlanganlarga qo‗shimcha xizmat ko‗rsatish, voyaga yetmaganlar huquq buzarligini oldini olish bo‗yicha xarajatlar, harbiy harakat va tartibsizlik qurbonlariga nafaqalar. Ko‗rinib turibdiki bunday xarajatlar turli mamlakatlarda turlicha shaklda bo‗ladi. Ko‗pgina mamlakatlar tug‗ilishning kamayishidan xavotirdalar. Shu sababli bir qaor davlatlarda oilaga ijtimoiy yordam ko‗rsatish siyosatiga sezilarli o‗zgartirishlar kiritildi. Fransiyada 80-yillarning boshida ko‗p bolali oilalar foydasiga qonun qabul qilindi. Masalan uch va undan ortiq farzandli oilalar o‗rtacha ish haqining uch baravari miqdorida nafaqa oladilar. Ko‗pgina mamlakatlarda bolalarga nafaqalar har bir yangi chaqaloq uchun oshib boradi. Ikkinchi va uchinchi bolalar uchun nafaqalar miqdori oshmaydigan mamlakatlarga esa Irlandiya, Niderlandya, Portugaliya va Buyuk Britaniya kiradi. Belgiya, Germaniya, Italiya va ayniqsa Fransiyada ikkinchi farzanddan boshlab to‗lovlar miqdori sezilarli ravishda ko‗payadi. Ko‗pgina mamlakatlarda homiladorlik va tug‗ish bo‗yicha nafaqalar oshirildi. Bunday siyosat uy va oila to‗g‗risidagi g‗amxo‗rlikni ish va karera bilan birgalikda olib borish uchun qulay sharoit yaratishga mo‗ljallangan. Shu sababli so‗nggi besh yil davomida ko‗pgina mamlakatlarda homiladorlik va tug‗ish bo‗yicha ta'til davomiyligi ko‗paydi. Hozirda homiladorlik va tug‗ish bo‗yicha eng 112 katta ta'til Daniyada (28 hafta) va Fransiyada (26 hafta) ni tashkil qiladi. Qolgan mamlakatlarda u 13 dan 20 haftagcha o‗zgaradi. 2.Turli mamlakatlardagi ijtimoiy qo‗llab-quvvatlash tizimi hal qilinadigan vazifalarning o‗xshash va bir xilligiga qaramasdan, tarixiy sharoitni, shunigdek muammoni hal qilish yondashuvlari va usullaridagi farqlarga ega bo‗ladi. yevropa mamlakatlaridagi ijtimoiy ta'minot tizimi amerikadan ijtimoiy siyosat yo‗nalishlarini belgilash, moliyalashtirish va hayotga tatbiq etishda davlatning yuqori darajadagi ishtiroki bilan farqlanadi. Bunda ijtimoiy ishni taqdim etishda mahalliy boshqaruv organlari muhim rol o‗ynaydi. Ijtimoiy himoyaning yevropa modelining farqli jihati turli ijtimoiy xizmat va yordam shakllari bilan aholining katta miqdori qamrab olinishidir. Ijtimoiy himoyaning yevropa modeli umumiy farovon davlat nazariyasiga asoslanib unda insonning tabiiy huquqlari konsepsiyasi yotadi. Bu nazariyaning asosiy qoidalari barcha fuqarolar uchun hayotiy rejalarni amalga oshirishda bir xil teng sharoitlarni yaratish, ularning farovon hayot darajasini ta'minlash, ijtimoiy tenglik va adolatni qaror toptirishdir. Umumiy farovon davlat barcha fuqarolarning ijtimoiy yordamning rivojlangan tizimini shakllantirib, tibbiy, yuridik, ta'lim, ruhiy va boshqa hayot uchun zarur bo‗lgan xizmatlar bilan ta'minlaydi. Umumiy farovon davlat tushunchasi muomalaga ikkinchi jahon urushidan keyin kiritildi. Ammo 70-yillarning oxiri va 80-yillarning boshida mazkur nazariya tanqidga uchradi. Buning sabablari ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va insonlar, ijtimoiy guruhlarning talablari o‗zgarganligidir. Rivojlangan mamlakatlarning yetakchi ekspertlari fikricha 80-yillar o‗rtalarida g‗arb mamlakatlaridagi ijtimoiy ta'minot tizimi turli shakldagi ijtimoiy to‗lovlar bilan aholini qamrab olish vazifasini bajardi. 90-yillarda iqtisodiy rivojlanish, resurslar cheklovining o‗sishi, ishsizlikning yuqori darajasi sharoitida bu tizimga o‗zgartirish kiritish bo‗yicha dastlabki reja kiritildi. yevropa mamlakatlaridagi ijtimoiy ta'minot tizimining ma'lum yo‗nalishlarini o‗zgartirish omillari tug‗ilish pasayishi va umr ko‗rish davomiyligining oshishi natijasida aholining keksayish jarayonining tezlashishidir. 113 Davlat ijtimoiy dasturlarini amalga oshirishda g‗arbiy yevropa mamlakatlarida sodir bo‗lgan iqtisodiy qiyinchiliklar va ularning oqibatlari kam kuchli ta'sir ko‗rsatdi. Iqtisodiy pasayish, byudjet defitsitining oshishi, ishsizlar va qashshoqlarning ko‗payishi, aholining qarishi, to‗liq bo‗lmagan oilalar miqdorining oshishi va boshqa omillar davlat ijtimoiy siyosatidagi o‗zgarishlarga sabab bo‗ldi. Shu bilan birga g‗arbiy yevropaning birorta mamlakati to‗liq farovon davlatga o‗tmadi. Bu holat odamlar ongida davlat ular uchun g‗amxshrlik qilish zarur degan tushuncha mavjudligi bilan asoslanadi. Turli yo‗nalishdagi siyosat g‗arb mamlakatlarida ijtimoiy ta'minot tizimida islohotlarni davom ettirish zarurligini ko‗rsatdi. G‗arbiy yevropa mamlakatlari hukumatlari tomonidan farovon davlat islohoti bo‗yicha qabul qilingan choralar ijtimoiy ta'minotga davlat mablag‗lari sarflanishini yanada kuchli nazoratini o‗rnatish, korrupsiya va byurokratiya bilan bog‗liq bu sohadagi moliyaviy yo‗qotishlarni qisqartirishga qaratilgan. Nodavlat pensiya fondlarini shakllantirish uchun soliq imtiyozlari taqdim etilmoqda. Nafaqalar tayinlashda, ularni oluvchilarning ahvoli o‗rganilib, oldin bepul bo‗lgan ko‗pgina xizmatlar pullik qilinib, davlat stipendiyalari qarzga almashtirilmoqda. Bir qator mamlakatlarda pensiya yoshini ko‗tarish masalasi ko‗rib chiqilmoqda. 26 . GFR konstitutsiyasida ijtimoiy davlat atamasi mavjud bo‗lib, ijtimoiy yordam- bu mamlakatdagi ijtimoiy kafolatlash tizimining asosiy qismi bo‗lib, alohida shaxslarga qiyin holatdan chiqish hamda muassasa va xizmatlarga shu maqsadlar uchun taqdim etiladi. Ijtimoiy yordam shuningdek ijtimoiy ta'minot tizimidan tashqarida ko‗rsatiladigan ijtimoiy ish deb ham nomlanadi. Bu xizmatlar umumiy xususiyatga ega: turar joyga davlat dotatsiyasi sifatida pul berish, ko‗p bolali oilalarda bolalar uchun ta'lim xizmatlari ko‗rsatish. GFR da ijtimoiy ish deganda fuqarolarning hayot darajasini ko‗tarishga yo‗naltirilgan, aholining ijtimoiy kam himoyalangan qatlamiga ko‗rsatiladigan Ижтимоий хизмат . – Ростов-на-Дону: Феникс, 2003. – С. 37-38. 114 xizmatlar tushuniladi. Ijtimoiy ishning kafolatgan tizimi fuqaro tug‗ilganidan boshlab paydo bo‗ladi, shuningdek GFR da yashaydigan xorijliklar uchun ham mavjud. Qayd etish kerakki, GFR da ijtimoiy ish faqatgina notijorat tashkilotlar tomonidan ko‗rsatilib, taqsimlovchi federal fonddan moliyalashtiriladi. Germaniyada ijtimoiy sohaga xarajatlar ijtimoiy ehtiyojlardagi byudjetning o‗ndan bir qismini tashkil qiladi. Ijtimoiy ish tarkibi bo‗yicha quyidagicha bo‗ladi: maslahat, tibbiy. Axborot, huquqiy, umumiy parvarishlash bo‗yicha, tashkiliy. Hozirda Germaniyada ijtimoiy yordam tizimini isloh qilish amalga oshirilmoqda, bu zarur moliyaviy yordamlarni cheklamaydi. Davlat ijtimoiy xodimlar oldiga mehnat bozorida hyech qachon ishlamagan shaxslarning ijtimoiy yordamga boqimondaligini bartaraf etish vazifasini qo‗ydi. Ijtimoiy davlatning rivojlanish tamoyillari quyidagilar: ijtimoiy ta'minot sohasining o‗z-o‗zini boshqarishi, keksalikni ta'minlash, ko‗ngillilar yordami tizimini rivojlantirish. 3. Xorijiy mamlakatlarda aholining ijtimoiy himoya qilish tizimini rivojlantirishda ommaviy farovon davlat konsepsiyasi katta ta'sir ko‗rsatdi. Bu konsepsiyaning asosiy g‗oyasi shundan iboratki, ommaviy farovon davlat- bu shunday davlatki, barcha fuqarolarga hayotning ma'lum bir darajasini, sog‗liqni muhofaza qilish va ta'lim sohasida ko‗rsatilgan dasturlarni moliyalashtirishda mamlakat aholisining ishtirokida huquqlarni kafolatlaydi. Mazkur konsepsiya G‗arbiy yevropa mamlakatlarida keng qo‗llanila boshlandi. 60-yillarning boshida Buyuk Britaniyada ommaviy farovon davlat va GFR, Avstriyada ijtimoiy jamiyat loyihalarini amalga oshirishga kirishildi. Qayd etish kerakki, iqtisodiy o‗sish sharoitida milliy daromadni qayta taqsimlash yo‗li bilan daromadlarni tenglashtirish, ishsizlikni bartaraf etishga erishildi. Tadqiqotchilar fikricha 70-yillarning o‗rtalari ijtimoiy sohani davlat tomonidan tartibga solishning rivojlanishida burilish nuqtasi bo‗ldi. Iqtisodiy 115 inqiroz ko‗pgina g‗arb mamlakatlarini konservativ siyosatga qaytishga sabab bo‗ldi. Ijtimoiy ta'minot tizimi aholining qarishi natijasida o‗sib borayotgan talabni qondirishga qiynalib qoldi. Boshqa tomondan iqtisodiy o‗sish darajasining sekinlashishi byudjet soliq tushumlarini qisqartirib, ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish imkoniyatini kamaytirdi. Qayta tuzish talab qilindi. G‗arb ekspertlari fikricha ommaviy farovon davlat g‗oyasi ma'lum darajada eskirib, uning faoliyati bilan bog‗liq ziddiyatlar paydo bo‗ldi. Buyuk Britaniya aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi ma'ruzasida qayd etilishicha oldingi avlod talablaridan kelib chiqib ishlangan ta'minot tizimi zamonaviy sharoitga mos kelmadi. Yordam strategiyasi shunday qurilishi kerakki, mehnatga layoqatli qashshoqlarni mehnat faoliyatiga jalb qilish imkonini berishi shart. Davlat yordami siyosatidan iqtisodiy mustaqillik siyosatiga o‗tish vazifasi belgilandi. O‗tgan asrning 90-yillari boshida ko‗pgina mamlakatlar hukumatlari davlat ijtimoiy xarajatlarini qisqartirishga yo‗naltirilgan qarorlarni qabul qildilar. 1993- yilda Fransiya hukumati tibbiy sug‗urtalash davlat dasturi bo‗yicha to‗lovlarni kamaytirdi va tibbiy xizmatlarga pul to‗lovchi bemorlar soni oshdi. Buyuk Britaniyada bu sohadagi raqobatni kuchaytirish maqsadida sog‗liqni saqlash islohoti amalga oshirildi. Natijada samarasiz kasalxonalar yopilib, tibbiy xodimlar ishdan bo‗shatildi. Shvetsiyada davlat kasalxonalarini xususiy shaxslarga sotish amalga oshirildi. Niderlandiyadagi umumiy farovon davlat inqirozi asosida mehnatga layoqatsiz shaxslarga yordam ko‗rsatish bo‗yicha dastur xarajatlarining birdan oshishi turadi. Yordam mehnatga qobiliyatsizlik davrigacha olgan ish haqining 70% ini tashkil etadi va yoshga doir pensiya tayinlanadigan 65 yoshgacha to‗lanadi. Nafaqalarni olish tartibini kuchaytirish va ularni olayotgan shaxslar ehtiyojini doimo tekshirish taklif etildi. Bunday misollarni ko‗plab keltirish mumkin. Turli mamlakatlarda ijtimoiy ta'minotni davlat mablag‗lari sarflanishining yanada qattiq nazoratini o‗rnatishga, bu sohadagi korrupsiya va byurokratiya bilan bog‗liq moliyaviy yo‗qotishlarni kamaytirishga yo‗naltirilgan tadbirlar qabul qilindi. Nodavlat pensiya fondlarini yaratishni rag‗batlantirish uchun soliq 116 imtiyozlari taqdim etilmoqda. Nafaqalar tayinlashda barcha mamlakatlarda ularni oluvchilarning ehtiyoji tekshirilmoqda. Ilgari bepul taqdim etilgan bir qator xizmatlar pulli bo‗ldi. Ko‗pgina mamlakatlarda pensiya yoshini oshirish masalasi ko‗rib chiqilmoqda. Shubhasiz, g‗arbiy yevropa mamlakatlaridan hyech biri umumiy farovon davlat konsepsiyasidan to‗liq voz kechgani yo‗q: insonlarda davlat muhtojlarga yordam ko‗rsatishi shart degan fikr shakllandi. Davlatning ijtimoiy xarajatlarni qisqartirishga bo‗lgan har qanday urinishi aholining katta qarshiligiga uchraydi. Hattoki so‗l oqim siyosatchilari ham G‗arb mamlakatlarida ijtimoiy ta'minot tizimidagi islohotlarni davom ettirish zarurligini ko‗rsatdi. Aholini ijtimoiy qo‗llab-quvvatlashning o‗n yilliklarda to‗plangan tajribasi bozor iqtisodiyoti mavjud mamlakatlarda ijtimoiy faoliyatning umumiy va xususiy ahamiyatini aniqlash imkonini berdi. Qayd etish kerakki, amalda barcha mamlakatlar iqtisodiy xatar holatlaridan ko‗pchilik aholi uchun ijtimoiy sug‗urtalashdan foydalanishadi: qarilik, kasallik, nogironlik, ishsizlik va nochorlikda yashovchilarga ijtimoiy yordam ko‗rsatiladi. 4. So‗nggi o‗n yillikda paydo bo‗lgan jiddiy demografik o‗zgarishlar ko‗pgina mamlakatlar oldiga keksalarga yordam berish tizimini ko‗rib chiqish masalasini qo‗ydi. Pensiya xizmati munosabatlarida keksalik bo‗yicha pensionerlarning miqdori oshib ketishi muammosi paydo bo‗ldi. Ko‗pgina mamlakatlardagi holat ishsizlikning yuqori darajasi bilan bog‗liqdir. Bu ko‗pgina mamlakatlar hukumatlari oldiga pensiyaga chiqishda yosh mehnatga qobiliyatli shaxslar uchun ish o‗rinlari yaratishda imkoniyatlarni topish masalasini qo‗ydi. Muddatidan oldin pensiyaga chiqish dasturi 80-yillar o‗rtalarida ishlab chiqilgan va yevropa Ittifoqining deyarli barcha mamlakatlarida qabul qilingan. Turli mamlakatlarda ikkita yechim keltirilgan : 1)ishlash huquqi bilan erta pensiya ; 2)ishlash huquqisiz erta pensiya. Dastur eng katta darajada Belgiya, Fransiya , Germaniyada, eng past darajada Buyuk Britaniya va Daniyada amalga oshirildi. Masalan Belgiyada 50 yoshda ham pensiyaga chiqish mumkin. Agar firmaning ehtiyoji bilan keksa xodim ishdan bo‗shatilsa, ish haqining 80% ini 117 pensiya qilib oladi. Mablag‗larning asosiy qismi ishsizlik bo‗yicha sug‗urtalash hisobidan, ozroq qismi ish beruvchi tomonidan ta'minlanadi. Pensionerlarga cheklangan doirada ishlashga ruxsat beriladi. Belgiyada pensionerning o‗rniga ishsiz yosh xodimni qabul qili aniq va qat'iy belgilangan bo‗lib, bir yosh guruhidan boshqasiga o‗tishni ta'minlaydi. Fransiyada keksa xodimlar ishdan bo‗shatilgan taqdirda oldingi oyligining 70% i miqdorida pensiya oladilar, agar ish beruvchi uning o‗rniga ishsiz 26 yoshdan kichik xodimni qabul qilgan taqdirda. Mazkur nafaqalar ishsizlik bo‗yicha sug‗urtalash fondi va hukumat fondlari tomonidan moliyalashtiriladi. Germaniyada 60 yoshdan 65 yoshgacha bo‗lgan shaxslar xoxishi bo‗yicha ixtiyoriy pensiyaga chiqishi mumkin, agar yetarli mablag‗ jamg‗arilgan bo‗lsa minimal yosh 57 gacha kamaytiriladi. Shunga o‗xshash ma'lumotlarni boshqa mamlakatlar bo‗yicha ham keltirish mumkin. Ammo qayd etish kerakki, keksalarning muddatidan oldin pensiyaga chiqishi bo‗yicha ziddiyatlar mavjud. Firmalar nuqtai nazaridan ishchi kuchining moslashuvchanligi ko‗tarilib, tanlangan qisqartirish natijasida mehnat unumdorligi oshishi, ortiqcha xodimlarni tezda bo‗shatilishi, ishchi kuchining yosharishi kuzatiladi. Ammo buning salbiy natijalari ham bor : tajribali, usta xodimlarning yo‗qotilishi. Bu holatni tushunish turlicha: yaxshi kompensatsiya va oilaviy holatning o‗zgarishi natijasida ishlar yaxshi tomonga o‗zgaradi. Bir qator yevropa mamlakatlari hukumatlari erkaklar va ayollar huquqlarini tenglashtirish maqsadida ijtimoiy xizmat ko‗rsatish sohasida bir qator tadbirlarni qabul qilishdi. Bu yerda gap eng avvalo vafot etgan turmush o‗rtog‗i uchun pensiya olish imkoniyati to‗g‗risida ketmoqda. Germaniyada qonun qabul qilingan bo‗lib, unga ko‗ra hayot bo‗lgan rafiqa vafot etgan turmush o‗rtog‗i pensiyasidan 60% ini olish huquqiga ega. Daniyada 1985-yilda vafot etgan turmush o‗rtog‗ining ijtimoiy sug‗urtalash bo‗yicha barcha huquqlari bilan birga boquvchisini yo‗qotganlik nafaqasi bekor qilindi. 118 Pensiya bo‗yicha xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan boshqa tadbirlar sirasiga pensiya miqdorini kamaytirish, uni hisoblash tartibini o‗zgartirish, pensiya olish huquqi uchun sug‗urta fondiga badallar to‗lash muddatini uzaytirish kiradi. Masalan, Buyuk Britaniyada 1986-yilda pensiyalar miqdori 5% ga qisqartirildi va uni hisoblashning yangi tartibi kiritildi. Bu tartib 20 yil davomidagi eng yuqori ish haqini hisoblashdan butun mehnat staji davomidagi o‗rtacha ish haqini hisoblashga o‗tish bilan bog‗liq. Bir vaqtda faqatgina davlat emas, ishlovchidar uchun xususiy kompaniyalardan pensiya olish imkoniyatini kengaytirish ham kiritildi. Lyuksemburgda bu yillarda pensiya olish huquqini berish uchun sug‗urta fondiga badallar to‗lash davri 5 yildan 10 yilga uzaytirildi. Aholini ijtimoiy himoya qilishning Skandinaviy modeli alohida e'tiborni jalb qiladi (Shvetsiya, Norvegiya, Finlyandiya). Bu mamlakatdan boshqa yevropa davlatlariga qaraganda ijtimoiy ta'minotga ijtimoiy himoya instituti sifatida qaraladi. Skandinaviya mamlakatlarida aholini ijtimoiy himoya qilishning davlat modeli asosiy o‗rinni egallaydi. Bu mamlakatlarda ijtimoiy himoya tushunchasi ijtimoiy farovonlik tushunchasining o‗zgargan shakli sanaladi. Bu model o‗z ichiga daromadlar darajasini davlat tomonidan boshqariluvchi majburiy ijtimoiy siyosat, teng, umumiy xususiyatga ega ijtimoiy imtiyoz va nafaqalarni o‗z ichiga oladi. Shunday qilib, ijtimoiy sug‗urtalash ijtimoiy himoyaning shved modeli asosiy qismi sanaladi. Davlat sug‗urtasini boshqarish sog‗liqni saqlash va ijtimoiy ishlar vazirligi nazorati ostida bo‗lib, u umumiy sug‗urtalash tizimiga javob beradi. Bugungi kunda Shvetsiyadagi aholini ijtimoiy himoyalash tizimi umumiy sug‗urtalash to‗g‗risidagi qonun (1962 yil) bilan tartibga solinib, unda sug‗urtalashning uch turi nazarda tutilgan: • Kasallik bo‗yicha sug‗urtalash va ota-oanlarni sug‗urtalash tizimi; • Xalq pensiya tizimi; • Qo‗shimcha pensiya tizimi. 119 Shvetsiyada doimiy yashaydigan (shved va boshqa millatlar) 16 yosh va undan katta fuqarolar 26 ta ijtimoiy sug‗urtalash mahalliy idoralarining birida ro‗yxatga olinadilar. Kasallik va ota-onalarni sug‗urtalash tizimi o‗z ichiga quyidagi sug‗urta turlarini oladi: majburiy tibbiy, stomatologik sug‗urta, ota-onalar nafaqasi, kasallik bo‗yicha nafaqa. Majburiy tibbiy sug‗urta shifokorga, stomatologga ko‗rinish, kasalxonada davolanish bilan bog‗liq turli to‗lovlarni qoplaydi. Qoidaga ko‗ra mazkur xarajatlar bevosita davolanishga mas'ul tibbiy muassasa yoki shaxs ijtimoiy sug‗urta idorasiga to‗lanadi. Odatda bemor maslahat uchungina ozroq pul to‗laydi. Kasallik yoki farzand ko‗rish bo‗yicha kasalxonada davolanish bo‗yicha xarajatlar bevosita ijtimoiy sug‗urtaning mahalliy bo‗limiga to‗lanadi. Bemor o‗zi yashaydigan shahardagi kasalxonada davolanish uchun pul to‗lamaydi. Kasalxonada davolanishga maksimal to‗lanadigan muddat- 2 yil. Stomatologik sug‗urta sog‗liqni sug‗urtalashning majburiy tizimining tarkibiy qismi sanaladi. U barcha sug‗urtalangan shaxslarning 20% dan ortig‗ini qamrab oladi. Qonun bo‗yicha stomatologik xizmatlar bolalar va 20 yoshgacha bo‗lgan yoshlarga ham davlat, ham xususiy tish doktorlari tomonidan bepul ko‗rsatiladi. Kasallik bo‗yicha nafaqa- kasallik yoki jarohat sababli daromadni yo‗qotishdan kompensatsiya sanaladi. U olinadigan daromadning 90% gacha bo‗lgan qismni tashkil qiladi va soliqqa tortiladi. Nafaqa olish uchun kasallik to‗g‗risida mahalliy ijtimoiy sug‗urta tashkilotiga xabar berish kerak. Kasalxonaga bo‗lish uning miqdorini uchdan bir qismgacha kamaytiradi. Bola tug‗ilganda ota-onalarni sug‗urtalash tizimi ularni 12 oy davomida nafaqa bilan ta'minlaydi. Ayol homiladorlik davrida bola tug‗ilgunicha 50 kun davomida onalik bo‗yicha nafaqa olishi mumkin. Bola tug‗ilganidan so‗ng uning ota-onasi ulardan qaysi biriga to‗lanadigan ta'til berishni belgilaydilar. Bundan tashqari otalar bola tug‗ilgandan so‗ng 10 kun davomida ishga chiqmaslik huquqiga ega. Ota-onalar 12 oygacha bola parvarishi uchun uyda o‗tirishlari 120 mumkin, quyidagi hollarda nafaqa oladilar: agar bola kasal bo‗lsa, agar ona kasalhonada yana bir farzand kutayotgan bo‗lsa va uyda bola bilan ota qolsa, agar bola shifokorga ko‗rinsa unga qarovchi ota-onasi nafaqa oladi. Har bir ota-ona har bir bolasi uchun bir yilda 60 kungacha bolaning kasalligi bo‗yicha nafaqa olish huquqiga ega. 8 yoshgacha bo‗lgan farzandi bor ota-onalar ish haqini kamaytirgan holda ish vaqtini 8 soatdan 6 soatgacha qisqartirishlari mumkin. Milliy pensiya tizimi. Bu tizim o‗z ichiga umumiy (asosiy), qo‗shimcha (mehnat) qisma (to‗liq bo‗lmagan) pensiyalarni oladi. Barcha holatlarda to‗lovlar har yili hukumat tomonidan belgilangan bazaviy summa asosida hisoblanib, inflyasiya bilan ko‗tariladi. 1990-yilda bazaviy summa 29.7 ming kronani tashkil qildi. Shvetsiyada pensiya yoshi erkak va ayollar uchun bir xil -65 yosh qilib belgilangan. Pensiyaga uning miqdorini o‗zgartirib oldinroq ham chiqish mumkin. Umumiy va qo‗shimcha pensiya uchta shaklni o‗z ichiga oladi: yoshga doir, nogironlik, boquvchisini yo‗qotganlik uchun oilaviy. Bir shaxs bir nechta pensiyani olish mumkin. Shvetsiyada doimiy yashaydigan har bir fuqaro ish muddati tugashi bilan umumiy pensiyani olish huquqiga ega. Yoshga doir umumiy pensiyaning miqdori past (ish haqining 20% i) shuning uchun faqatgina umumiy va qo‗shimcha pensiya oluvchilar bundan tashqari soliqqa tortilmaydigan uy-joy kommunal subsidiyalar va pensiyaga ustamalar oladilar. Umumiy pensiya tizimida nogironlik pensiyasi yoshga doir pensiya bilan teng miqdorda. Uni 16 va undan katta yoshda bo‗lgan, kasallik sababli mehnat qobiliyatini yo‗qotgan shaxslar, nogironlik bo‗yicha esa pensiya yoshiga yetguncha oladilar. Agar shaxs 16 yoshga to‗lmagan farzandi to‗g‗risida g‗amxo‗rlik qilsa umumiy pensita tizimida nafaqalar bolalarga to‗lanadi. Milliy pensiya tizimida oilaviy pensiyalar bevalik (beva erkaklarga to‗lanmaydi) va yetimlik pensiyalaridan iborat. Pensiya beva kamida 36 yoshda bo‗lsa va turmushga chiqqaniga kamida besh yil bo‗lgan bo‗lsa to‗lanadi. To‗liq pensiyalar beva 50 yoshga yetguncha yoki farzandi 16 yoshga to‗guncha to‗lanadi. 121 To‗liq pensiya yoshga doir pensiyaga o‗xshashdir. Bolalarga pensiyala ota- onasidan biri yoki ikkalasi ham vafot etgan taqdirda 18 yoshgacha to‗lanadi. Umumiy qo‗shimcha pensiya tizimi. To‗liq qo‗shimcha pensiyani olish uchun 30 yil ishlagan bo‗lish kerak. To‗liq bo‗lmagan pensiya uchun- kamida 3 yil. Staj kam bo‗lganda pensiya miqdori har bir ishlanmagan yil uchun 3 dan bir qismga kamayadi. O‗rtacha miqdor yuqori daromad olingan 15 yil bo‗yicha hisoblanadi. Qo‗shimcha pensiya umumiy pensiya bilan o‗tgan yillardagi daromadning 70% dan yuqori qismini tashkil qiladi. Qo‗shimcha pensiya tizimi shuningdek muddatidan oldingi pensiya, nogironlik pensiyasi, beva (agar er qo‗shimcha pensiya huquqiga ega bo‗lgan bo‗lsa) va yetimlik (19 yoshgacha) pensiyasini olish imkonini beradi. Ishsizlikdan sug‗urtalash tizimi ijtimoiy sug‗urtaning yuqorida ko‗satilgan tularidan farq qiladi. Ishsizlik bo‗yicha nafaqa olish uchun kasaba uyushmalari tashkil qilgan ishsizlik bo‗yicha jamg‗arma a'zosi bo‗lish kerak. Ishsizlik bo‗yicha nafaqalar to‗lash bir qator shartlarga ega:mahalliy mehnat birjasida ish izlovchi shaxs sifatida ro‗yxatdan o‗tish, ishga yo‗naltirish bo‗yicha taklifni qabul qilishga tayyor bo‗lish, o‗zining aybisiz ish joyini yo‗qotganlik, kamida 12 oy ishsizlik bo‗yicha jamg‗armaga a'zolik. Nafaqalar maksimum 300 ish kuni uchun, keksalarga esa 450 kun uchun to‗lanadi va kunlik to‗lovlardan iborat bo‗ladi. Kunlik nafaqalar ish haqi daromadining 91.7% gacha yetishi mumkin. Agar inson sug‗utaning biror tizimi bilan qamrab olinmagan bo‗lsa yoki nafaqalar kam bo‗lsa u umumiy yordam olishi mumkin. 1982-yilda qabul qilingan ijtimoiy ish to‗g‗risidagi qonunda fuqaroligidan qat'iy naza shu davlatda yashovchi ha bir fuqaro uchun javobgarlik oxir-oqibatda jamiyatga tushadi deb ko‗rsatilgan. Keltirilgan ijtimoiy sug‗urtadan tashqari Shvetsiyada boshqa bir qator nafaqalar ham mavjud. Masalan, bolalar uchun nafaqa barcha bolalarga tug‗ilganidan 16 yoshgacha to‗lanadi. Bundan tashqari uch va undan ortiq farzandli ko‗p bolali oilalar har yili bolalar uchun qo‗shimcha nafaqa oladilar. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|