O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘zini tekshirish uchun savollar
1. Bugungi kunda O‗zbekistondagi ijtimoiy siyosatning asosiy yo‗nalishlari. 2. O‗zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining turli bosqichlarida aholini manzilli ijtimoiy himoya qilish mexanizmini o‗zgartirish nimaga asoslanadi.? 3. Ijtimoiy siyosat va ijtimoiy ishning o‗zaro aloqasi nimadan iborat? 4. Zamonaviy O‗zbekiston jamiyatida ijtimoiy ish masalasining dolzarbligi nimadan iborat? 141 142 2-Bo‘lim IJTIMOIY ISh NAZARIYaSI 1-Mavzu. Ijtimoiy xizmat kasbiy faoliyat shakli sifatida. 1. Ijtimoiy ishning mustaqil faoliyat shakli sifatida paydo bo‗lishi. 2. Ijtimoiy ish fan sifatida. Ijtimoiy ishning institutsionallashuvi. 3. Zamonaviy jamiyatda ijtimoiy ishning vazifalari va funksiyalari.. 4. Ijtimoiy xizmat o‗quv fani sifatida . 1. Ijtimoiy xizmat yoki sotsionomiya (lotincha «socio» – jamiyat va «nomos» – qonun), bir vaqtda jamiyat faoliyatining shakli, ijtimoiy amaliyot, ilmiy-nazariy bilimlar va o‗quv fani sintezi bo‗ladi. Sotsionomiyaning diqqat markazida ijtimoiy xodimning faoliyati turadi. U samarali bo‗lishi uchun ijtimoiy xodim insoniy muammolarni muhokama qila olishi, slarni hal qilish texnologiyasini o‗zlashtirgan bo‗lishi kerak. Ijtimoiy xodim ijtimoiy ishning nazariy asoslarini o‗zlashtirib, uning predmet va ob'ekti, tamoyillari va uslublarini farqlay oladi.Uning maxsus kasbiy va axloqiy ma'naviy sifatlariga xayriya, rahmdillik, javobgarlik, tnsonparvarlik, fuqarolik va ijtimoiy adolatlilikni his qilish kiradi. Kasbiy faoliyatning turli shakllari- iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ilmiy, texnik yo‗nalishlari mavjud. Ijtimoiy xizmat faoliyatning an'anaviy shakllariga tegishli emas. Chunki u aholining turli qatlamlariga yordam ko‗rsatishga yo‗naltirilgan. Ijtimoiy xizmat maxsus umumiy hodisa sifatida uch shaklda xarakterlanadi: kasb, ilm va o‗quv fani sifatida. Kasb sifatida u alohida shaxs va guruhlarga yordam ko‗rsatish orqali shaxsiy va ijtimoiy muammolarni uyg‗unlashtirishga yo‗naltirilgan.; ilm – shaxs, ma'lum ijtimoiy guruh yoki jamoaning bevosita munosabatiga ega ijtimoiy jarayon va ijtimoiy hodisalarni o‗rganadi.; o‗quv fani ko‗p darajali xususiyatga ega va turli o‗quv muassasalarida o‗rgatiladi. Ijtimoiy xodim kasbi ijtimoiy yo‗nalganligi bo‗yicha shunga o‗xshash bo‗lgan shifokor, ruhshunos, pedagog va boshqalardan farq qiluvchi xususiyatlarga 143 ega. Uning asosiy farqli xususiyatlaridan biri ijtimoiy xodim va mijoz o‗rtasidagi o‗zaro faoliyat xususiyatidir. Yordamchi kasblarning boshqa shakllaridan sub'ekt- ob'ekt munosabatlaridagi farqi ijtimoiy xizmatda ishonch asosida sub'ekt-sub'ekt munosabati ustunlik qilib, bunda mijoz qaror qabul qilishda o‗zining huquqi va ustunligini saqlaydi. Ijtimoiy xizmatning eng umumiy tushunchasi- individ, guruh yoki jamiyat hayotida ijobiy o‗zgarishlarni amalga oshirish bo‗yicha kasbiy faoliyatdir. 2002-yilda Jenevada bo‗lib o‗tgan Ijtimoiy xodimlar xalqaro federatsiyasining yillik uchrashuvida quyidagi tushuncha qabul qilingan: Ijtimoiy xizmat kasbi ijtimoiy o‗zgarishlar. Insonlar o‗rtasidagi muammolarni hal qilish, guruhlar va individ erkinligi va moslashuvchanligini ta'minlashga xosdir. Insoniy axloq va ijtimoiy tizim nazariyalarini qo‗llab ijtimoiy xizmat insonning uning atrofidagilar bilan munosabatlariga aralashadi. Ijtimoiy ish uchun asos bo‗lib inson huquqi va ijtimoiy adolatlilik tamoyillari bo‗ladi. Ijtimoiy xizmat ko‗mak berish, himoyalash. Tuzatish va sog‗lomlashtirish vositasida bu qiyinchiliklarni bartaraf qilishga yordam beradi. Bu patronaj faoliyati, ijtimoiy yordam, ijtimoiy ta'minot, ijtimoiy ta'lim, huquqbuzarlarni tuzatish va ular ustidan nazorat, ijtimoiy yordamga muhtoj insonlarni nazorat qilish va sog‗lomlashtirish. Ijtimoiy xizmat kasbiy faoliyat sifatida uchta sohani qamrab oladi: Shaxs va oila darajasidagi ijtimoiy terapiya; Turli tasnifga ega guruhlar bilan ijtimoiy xizmat (yoshi, jinsi, qiziqishlari bo‗yicha); Yashash joyi bo‗yicha jamoadagi ijtimoiy xizmat. Individual xizmatlarning asosiy maqsadi individni ijtimoiy moslashtirish va sog‗lomlashtirish, uning atrofidagi ziddiyatli holatlarni bartaraf qilish.Masalan, oilada bolaning jismoniy va ruhiy rivojlanishi ota-onalarning ijtimoiy madaniy va moddiy maqomi, ularning imkoniyatlari yoki imkonsizlariga bog‗liq bo‗lib, oilaning ta'lim resurslariga kira olishlari ham ta'sir qiladi. Barcha ko‗rsatilgan holatlarda bolalar va ularning ota-onalariga qonunlarda mustahkamlangan 144 huquqlardan foydalanish uchun malakali yordamchilar zarur bo‗ladi. Ijtimoiy xizmat amalga oshirilishi dolzarb bo‗lgan huquqlar bo‗ladi. Ijtimoiy xodim oila va individga yordam berishda qiyinchilik tug‗ilganda ijtimoiy resurslar manbalariga murojaat qiladi. Ijtimoiy yordam va ko‗mak zarur bo‗lgan guruhlar yosh bo‗yicha (bolalar, yoshlar, kaksalar), jins bo‗yicha yoki muammoning o‗xshashligi bo‗yicha (konfessional, yolg‗iz ota-onalarni birlashtirish, sobiq alkogoliklar yoki giyohvandlar) tasniflanishi mumkin. Ijtimoiy xodim tez-tez asotsial yoki kriminal xususiyatli guruhlar bilan ham ishlashiga to‗g‗ri keladi. (bolalar yoki o‗smirlar jinoyatchiligi, sayoqlik, tashkiliy foxishalik, asotsial yo‗nalgan guruhlashtirish). Ijtimoiy xodim faoliyatining muhim sohasi yashash joyi bo‗yicha yoki jamoadagi ishlardir. U ijtimoiy ish tarmog‗ini kengaytirish, jamoadagi aloqalarni mustahkamlash, insonlar birgalikda yashaydigan joylarda qulay ijtimoiy-ruhiy muhit yaratish, shuningdek, turli mahalliy tashabuslarni tashkillartirish, o‗zaro yordam guruhlarini yo‗lga qo‗yishdan iborat. Bu sohada O‗zbekistonda o‗ziga xos jamoat tashkilot-mahallaning katta salohiyat va imkoniyatlaridan foydalanish mumkin. Ijtimoiy xodimlar o‗zining ko‗plab shakllariga ega. Ular orasidan quyidagilarni ajratish mumkin: boshqaruv xodimlari, oilalar bilan ishlash, bola tarbiyasi va rivojlanishi bo‗yicha mutaxassislar, individ va guruh bilan ishlaganda psixoterapevtik va psixologik uslublarga ixtisoslashgan ijtimoiy xodimlar, ijtimoiy ish va agentliklar, internat va maxsus iylar xodimlari, tibbiy muassasalar tizimidagi ijtimoiy xodimlar, nogironlar bilan ishlash bo‗yicha mutaxassislar, bandlik, migratsiya xizmati xodimlari. Bu ijtimoiy xodimlar kasbiy faoliyat shakllarining to‗liq ro‗yxati emas va uni davom ettirish mumkin. Shunday qilib, ijtimoiy ishning ma'nosi individ. Guruh, oilalarga yordam ko‗rsatish, ularning ijtimoiy huquqlarini amalga oshirish, to‗laqonli ijtimoiy hayotga xalal beruvchi jismoniy, ruhiy, aqliy, ijtimoiy va boshqa kamchiliklarni bartaraf qilish bo‗yicha faoliyatdir. 145 Ijtimoiy ishning mazmunini insonlar hayotida ularning madaniy, ijtimoiy va moddiy darajasini ta'minlash maqsadida davlat va nodavlat faoliyatni amalga oshirish, shaxs. oila va guruhlarga individual yordamni taqdim qilish sifatida belgilash mumkin. 30 . Turli mamlakatlarda bandlik sohasidagi ijtimoiy xodimlarga turlicha yondashuvlar mavjud. Bir qator mamlakatlar, masalan Shvetsiyada bu kasb ijtimoiy himoya va sog‗liqni saqlashga birlashtirgan sohaga kiritilgan. Irlandiyada ijtimoiy xodimlar sog‗liqni saqlash tizimiga tegishli. Ular kasalxonalarda, turar joyi bo‗yicha sog‗lomlashtirish markazlarida ishlaydilar, insonlarga ruhiy ijtimoiy ko‗makni taxminlaydilar. Shuningdek ijtimoiy ta'minot sohasida insonlarga yordam beruvchi shaxslar ham ijtimoiy himoya tizimida mehnat qiladilar. Bundan tashqari Irlandiyada yoshlar bilan ishlash bo‗yicha mutaxassislar mavjud. Barcha mutaxassislar bir-birlari bilan o‗zaro aloqada bo‗lib, ko‗ngillilar va turli nohukumat tashkilotlarni hamkorlikka jalb qiladilar. AQSh da ijtimoiy ish bo‗limidan tashqari ijtimoiy xodimlar tibbiy tashkilotlarda ham bandlar. Ularning vazifasi – bemorning ham davolash jarayonida, ham uni uyga qaytishga tayyorlash jarayonida yetarlicha tibbiy va ruhiy ko‗mak berishdan iborat. Rossiyada ijtimoiy xodimlar ijtimoiy ta'minot, ta'lim, bandlik xizmati, armiyada mehnat qiladilar. O‗zbekistonda ijtimoiy xodimlarning bandlik sxemasi o‗xshashdir. 2.Ijtimoiy xizmat jamiyat, inson madaniyati va uning muammolari to‗g‗risidagi ilmiy bilishning umumiy sohasiga tegishlidir. U inson faoliyatining ijtimoiy sohasini qamrab olib, u to‗g‗risida ob'ektiv bilimni ishlab chiqadi. Ijtimoiy xizmatning nazariya sifatidagi farqli belgisi u shakllanish bosqichida bo‗ladi. Ijtimoiy ishda ilmiy bilish muhim tushuncha bo‗lib, uning asosiy qismini tashkil qiladi. Kelajak boshqa ijtimoiy fanlar bilan bog‗liq bo‗lib, ularning tushunchalaridan keng foydalanadi, ammo ijtimoiy xizmatning o‗z nuqtai nazari masalan «ijtimoiy munosabat», «ijtimoiy faoliyat», «ijtimoiylashuv», «ruhiy ijtimoiy xizmat », «ijtimoiy sog‗lomlashtirish», «oilaviy nizo» va boshqalar orqali. 30 Словарь-справочник по социальной работе. – М.: Юристъ, 1997. – С. 324. 146 Shu bilan birga ijtimoiy xizmat o‗zining xususiy tushunchalariga ega bo‗lib bularga «ijtimoiy xodim», «ijtimoiy xizmat ko‗rsatish», «manzilli ijtimoiy yordam» va boshqalarni keltirish mumkin. Ijtimoiy xizmat nazariyasining asosiy kategoriyalaridan biri ijtimoiy salomatlik tushunchasi bo‗lib, sub'ekti ijtimoiy guruh, sotsium, oila,individ bo‗ladi. Ijtimoiy salomatlik ijtimoiy maqom, farovonlik, qulaylik, xavfsizlik me'yorlari bilan bog‗liq. Ijtimoiy maqom o‗z ichiga ruhiy. Iqtisodiy, oilaviy, kasbiy va boshqa omillarni olib, ijtimoiy salomatlik ko‗p omilli tizim bo‗lib, uning tahlili fanlararo xususiyatga ega. Muqobil ijtimoiy salomatlikka sotsiopotologiya, ijtimoiy kasalliklar (nochorlik, ochlik, ishsizlik, sabrsizlik) tushunchalari kiradi. Ijtimoiy ishning muhim elementi uning qonuniyligi bo‗ladi. Bugungi kunda fan sifatida ijtimoiy ishni yaratish va uning uslubining umumiy qabul qilingan me'yorlari mavjud emas, u shakllanish va ilmiy tushunchalarni rasmiylashtirish bosiqchidadir. Ammo hozirdanoq ijtimoiy ish hodisalari va jarayonlarini o‗rtasidagi aloqaga asoslangan takrorlanuvchi, qonuniyatlarni o‗rganish to‗g‗risida gapirish mumkin. Maxsus adabiyotlarda ijtimoiy xizmatning qonuniyatlari uch guruhga bo‗linadi: Ijtimoiy xizmat- maxsus faoliyat shakli sifatida jamiyatdagi jarayonlar borishiga ta'sir qiluvchi, ma'lum sharoitni talab qilish, jamiyat munosabatlarini yangilash, ijtimoiy salomatlikni saqlash va ta'minlashga qaratilgan faoliyat.; Ijtimoiy dastur bo‗yicha individning shakllanishi- shaxsning o‗zining rivojlanishida ma'lum faollikda atrof muhitning ta'siri ostida.; Ijtimoiy ishni shakllantirish va iste'mol qilish manbalari jamiyat ehtiyojlari bilan asoslanib, uning rivojlanish tendensiyasida aks etadi. Asosiy qonuniyat sifatida davlat ijtimoiy siyosati va jamiyatdagi ijtimoiy ishning mazmuni o‗rtasidagi aloqa ko‗rsatiladi. Ijtimoiy xizmatning ilmiy fan sifatidagi o‗ziga xos muammolari quyidagilar: ijtimoiy ish tarkibidagi motivatsiya, deviatsiya, delikvensiya, deprivatsiya, notipik rivojlanish, xatar muammosi. Ziddiyat, ijtimoiy ish yo‗nalishi 147 va konsepsiyasi, o‗z joniga qasd qilish, jamoada ishlash, ijtimoiy ish uslubi va texnologiyalarining o‗zaro ta'siri, ijtimoiy xizmat etikasi, ijtimoiy tuzatish, xayriya, ijtimoiy terapiya. Ijtimoiy xizmat uslubiyoti predmet, ob'ektni o‗rganishni ko‗rsatib, bunda mijozdan tashqari ijtimoiy xodimning o‗zi ham bo‗ladi, bu ijtimoiy xodim va mijoz, ijtimoiy ish tarkibi, tarmoqning ishlash tamoyillari doirasida bo‗ladi. 31 . Ijtimoiy xizmat uslubiyotining maqsadi ijtimoiy salomatlikni tiklash, maqomni barqarorlashtirish, imkoniyatlar va resurslar namoyon bo‗lish shartlarini o‗zgartirish, mijozning o‗zini nazorat qilish darajasini oshirish, muammolarni mustaqil hal qila olish qobiliyati, o‗zini qadrini bilish va o‗zini hurmat qilish tuyg‗ularini tiklashdir. Ijtimoiy ishning institutsionallashuvi deganda keng ma'noda jamiyatda yangi ijtimoiy institut shakllanish jarayonini tushunish kerak. Ijtimoiy ishning institutsionallashuvi jamiyatni isloh qilish, insoniy an'analarni saqlash, ma'naviylikni tiklashga asoslangan. Ijtimoiy ishning institutsionallashuvi – demokratik rivojlanish, uni qayta tuzish, jamiyat munosabatlarini insonparvarlashuvi, barcha aholining ijtimoiy salomatligini tiklashning zaruriy qismidir. Ijtimoiy xizmat instituti ijtimoiy madaniy jihatdan ko‗rib chiqilishi zarur bo‗lib, faoliyatning ikkita asosiy yo‗nalishini ko‗rsatadi. Birinchi yo‗nalish ijtimoiy ta'minot, shu jumladan jamiyatning muhtoj a'zolariga moliyaviy va moddiy yordam berishga asoslangan. Ikkinchi yo‗nalish – ijtimoiy madaniy xususiyatga ega yoki sog‗lik bilan bog‗liq muammolarni hal qilishda muhtojlarga yordam ko‗rsatishdir. Har qanday holatda qo‗yilgan maqsadlarni amalga oshirishning ijtimoiy samaradorligi jamiyatdagi ijtimoiy xodimning institutsional maqomiga bog‗liq bo‗ladi. U davlat, jamiyat yoki aralash bo‗lishi mumkin. Davlat maqomi jamiyatning yordamga muhtoj qismini aniqlash va resurslarni taqsimlashda davlatning markazlashgan nazoratini ko‗zda tutadi.. 31 Ижтимоий хизмат. – Ростов-на-Дону.: Феникс, 2003. – С. 81-82. 148 Muhtojlarga yordam ko‗rsatuvchi jamoat tashkilotlari taqdim qilinayotgan ishning sifati nuqtai nazaridan ahamiyatga ega. Bu holatda faqatgina moliyaviy va moddiy yordam emas,balki muhtojlarning ijtimoiylashuvi, moslashtirish yo‗llarini izlash, ijtimoiy ishtirokni tashkil qilish amalga oshiriladi. Davlat tuzilmalari asosiy o‗rinni egallaydigan variantdan farqi bunda marginal guruhda joylashgan mahalliy jamiyatlarning bevosita nazorati amalga oshiriladi. Ammo ijtimoiy yordam va ko‗makning bunday nazorat shakli salbiy jihatlarga ega. Ishonchli nazoratsiz, jamoat tashkilotlari faoliyatini rag‗batlantirish doim ham amalga oshmaydi. Mutaxassislar fikricha bugungi kunda ijtimoiy ishni tashkil qilishning aralash shakli eng yaxshi natijalarni beradi. Bunda asosiy tashkiliy turtki hokimiyat tuzilmalari va ularning faol ishtirokidan kelib chiqadi. 32 . Mamlakat Prezidenti I.Karimov aynan shu shaklni munosib turmush sharoitini yaratish, nogiron va yetimlar, boquvchisini yo‗qotganlar, yolg‗izlar va keksalar to‗g‗risida g‗amxo‗rlik qilishda davlat va jamoat tuzilmalarining hamkorligiga olib keladi deb ko‗rsatadi. Bugungi O‗zbekiston davlat tuzilmasida jamiyatning yaxshi moslashmagan a'zolarini ijtimoiylashuvi uchun imkoniyatlar mavjud. O‗zbekiston Respublikasining qonunchilik va boshqa me'yoriy hujjatlarida aholiga ijtimoiy ishni ko‗rsatish tizimining asosiy tamoyillari keltirilgan. Ijtimoiy ish maqsadi nazariy asos va amaliy modellaridan qat'iy nazar mijoz shaxsini saqlash bilan bog‗liq bo‗lib, ijtimoiy xizmat vazifalari ijtimoiy amaliyot sohasi, mijozlar muammolarining xususiyati, mijozlarning ijtimoiy ruhiy xususiyatlari, ma'lum sotsium sharoitlariga bog‗liq holda o‗zgaradi. Shuning uchun turli mamlakatlarda ijtimoiy ish vazifalari, ularni amalga oshirish vositalari turlicha bo‗lib, ijtimoiy madaniy an'analarni belgilaydi. Agar oldin mijozlar ehtiyojini qanday qondirish maqsad bo‗lgan bo‗lsa, hozirda ijtimoiy ishning asosiy maqsadi mijozning mustaqilligini oshirish, unda o‗z hayotini mustaqil qurish va paydo bo‗ladigan 32 Ижтимоий хизмат. – Ростов-на-Дону.: Феникс, 2003. – С. 195. 149 muammolarni mustaqil hal qila olish bilim va ko‗nikmalarini shakllantirishdan iboratdir. Ijtimoiy xodimlar xalqaro assotsiatsiyasi ijtimoiy ishning quyidagi maqsadlarini belgilaydi: - ularning qobiliyatlarini aniqlash va qo‗llashda insonlarning ko‗magi, - individning mustaqilligi va o‗z hayoti uchun javobgarlik darajasini oshirish, mustaqil qaror qabul qilish, - boqimondalikni yo‗qotish, - vakolatlilik va mijoz manfaatlarini himoya qilish predstavitelstvo, - inqiroz holatlarida yordam, - hayot faoliyati uchun qulay sharoitlarni yaratish. Ijtimoiy ishning zamonaviy nazariyasi Xolostova.ye.I tomonidan taklif qilingan maqsadlarni aks ettiradi 33 . - mijozning mustqallik darajasi, o‗z hayotini nazorat qilish va paydo bo‗ladigan muammolarni yanada samaraliroq hal qilishni oshirish; - mijozga o‗z imkoniyatlarini maksimal tarzda namoyon qilish uchun sharoit yaratish va qonun bo‗yicha unga tegishli narsalarni berish; - insonlarni jamiyatga moslashtirish va qayta moslashtirish; - insonning jismoniy kamchiligi, ruhiy buzilish va hayotiy inqiroziga qaramasdan sharoit yaratish, atrofdagilar tomonidan o‗ziga hurmat qilishni saqlash; Yana bir tadqiqotchi, Malыx V.N., qayd etadiki, ijtimoiy xizmatni ko‗satuvchi maqsad va vazifalar jamiyatning asosiy funksiya va vazifalariga mos keladi. Ijtimoiy muassasa bir qancha maqsadlarga ega bo‗lib, ular turli ehtiyojlarni qondirish va mijozlarning turli toifalari muammolarini hal qilishni ta'minlaydi. Muallif qayd etishicha ijtimoiy tashkilot tranzitiv (joriy, taktik) va refleksif (faol) maqsadlarni amalga oshiradi. Birinchisi dastur yoki ish shaklida bo‗lib, holatni saqlash turish, uni o‗zgartirish uchun tashqi muhit ta'sirida amalga oshiriladi. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|