O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

tushunchalarning mohiyati
1. Tizim 
Eng yuqori tartibdagi (global tizim) tizimlarni o‗zida aks 
ettiruvchi va tashki muhit bilan muhim birlikka ega 
o‗zaro bog‗liq komponentlarning maqsadli majmuasi.
Tashqi muhit bilan tizimning birligi ob'ektiv iqtisodiy 
qonunlar harakatining u bilan aloqasini belgilaydi.
2. Tizimli tahlil 
Uning kuchli va kuchsiz tomonlarini, imkoniyatlari va 
kamchiliklari, ishlash va rivojlanish strategiyasini 
shakllantirish uchun ilmiy yondashuvlarni qo‗llab, tizim 
xususiyatini har tomonlama o‗rganish asosidagi tahlil
3. Tizim tarkibi 
Tizimdagi bosh maqsadga eng yaxshi tarzda erishish 
uchun ma'lum tartibga va mahalliy maqsadlarga ega 
tizim komponetlari yig‗indisi Tizimdagi komponentlar 
miqdori va ularning aloqasi minimal, ammo tizimdagi 
bosh maqsadga erishish uchun yetarli bo‗lishi kerak.
54
Энциклопедический словарь/ Под ред. Г.В. Осипова – М. 1995. 
55
Каган М.С. Системный подход и гуманитарное знание. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1991. 
56
Системный подход. http://www.grandars.ru/ 

---

179 
4. Tizimning mazmuni 
Tizimning moddiy qismi, odamlar, ishlab chiqarish 
vositalari va mehnat predmetlari yig‗indisi,
5. Aloqalar (tashqi muhit 
bilan tizimdagi aloqalar) 
Boshqaruv 
qarorlarini 
qabul 
qilish 
va 
ularning 
bajarilishini muvofiqlashtirish uchun uning komponentlari 
o‗rtasida axborot va hujjatlar oqimi.. Axborot kerakli 
hajm va sifatda. Zarur o‗rin va vaqtda bo‗lishi kerak.
Tizimga kiruvchi komponentlar (xomashyo, materiallar, 
butlovchi buyumlar, energiyaning turli shakllari, yangi 
uskunalar, kadrlar, hujjatlar axborot.) 
6. Tizim maqsadi 
Tizim yoki undan chiqishning yakuniy holati, bunda o‗z
tarkibiy tuzilmasiga ko‗ra u quriladi. (maqsadlar, 
masalan ishlab chiqarish maqsadlari iste'molchilar uchun 
raqobatbardosh tovar ishlab chiqarish yo‗li bilan talab 
qilingan qayta yaratilgan qiymatga erishish.) 
7. Tizimning tashqi 
muhiti 
Makro muhit komponentlari, tizimda joylashgan mintaqa 
infratuzilmasi, tizimning mikro muhiti, u to‗g‗ri va 
teskari aloqaga ega bo‗ladi. Tashqi muhitga tizimning 
kirish va chiqish komopnentlari unga emas, tashqi 
muhitga tegishli bo‗ladi.
8. Teskari aloqa 
Yangiliklar va boshqa axborotlarni joriy qilish bo‗yicha 
iste'molchi 
tomonidan 
taklif 
qilingan 
iste'molchi 
reklamasiga talablar,
9. Boshqaruv qarorlarini 
qabul qilish usuli 
Axborotni to‗plash va qayta ishlashning usullarini 
tanlash, 
qaror 
qabul 
qilish 
usulablari 
bilan 
rag‗batlantirish shakllari. Tezlik va qaror qabul qilish 
sifatini belgilaydi.
10. Axborot 
Zaruriy aks ettirilgan turli shakllar (zaruriy tizimni 
tavsiflash darajasi, aks ettirilgan- uning mazmunini aks 
ettirish, tarkibi, aloqasi va qaror qabul qilish usuli) 

---

180 
11. Tizimdagi 
munosabatlar 
Bosh 
maqsadni 
bajarishga 
asoslangan 
tizim 
komponentlari o‗rtasidagi o‗zaro aloqa. Axborotlarni 
saqlash usuli sifatida tizim xotirasini muvofiq qurish va 
qaror qabul qilishda minimal xarajatlarni ta'minlash
12. Tizimni qurish 
Qo‗yilgan maqsadlarga erishish bo‗yicha me'yoriy 
ishlash uchun zarur bo‗lgan tizim komponentlari 
miqdorini aniqlash, ierarxiya darajasida komponentlarni 
tarkiblashtirish va ular o‗rtasidagi aloqalarni o‗rnatish. 
Tarkiblashtirishning to‗g‗riligi ierarxiyaning birinchi 
darajasidan boshlab komponentlar murakkabligi va 
sintezi bilan tekshiriladi.
13. Tizimning ishlashi 
Rejalashtirilgan maqsadlarga erishish bo‗yicha tizim 
energiyasi va narsalarining o‗zaro harakatini tashkil 
qilish, tizim komponentlarini muvofiqlashtirish, hisobga 
olish, nazorat qilish, motivlashtirish va tartibga solish
14. Tizimning rivojlanishi Tizimning ishlashini ta'minlaydigan raqobat mexanizmi, 
ishlab chiqarish qonunlari. Talablarning o‗sishi, vaqtni 
tejash va boshqa omillarni o‗rganish asosida tizimni 
takomillashtirish jarayoni
15. Tizim aktivatorlari 
Tizimda uning saqlab turish va kuchaytirishga olib 
keluvchi ijobiy harakatlar operatorlari va omillari 
(masalan mutloq ustunlik)
16. Tizim dezaktivatorlari Tizimda uning buzilishiga olib keluvchi salbiy harakatlar 
operatorlari va omillari (masalan virus) 
17. Tizim xulqi 
Tashqi muhit bilan tizimning o‗zaro harakat suli va 
maqsadlarga erishish uchun tizim tarkibidagi aloqalarni 
tartibga solish. Ob'ektiv iqtisodiy qonunlar faoliyati 
mexanizmini 
o‗rganish, 
boshqaruvga 
ilmiy 
yondashuvlarni qo‗llash va tizim xususiyatlarini 

---

181 
o‗rganish optimal yoki me'yoriy xulq uchun zamin 
bo‗ladi.
18. Tizimdagi qarama-
qarshiliklar 
Maqsadlar yoki vazifalarning qarama-qarshiligi bilan 
tizim komponentlarining harakati. Tizimning me'yoriy 
ishlashi va rivojlanishiga xos ziddiyatlarni kamaytirish
19. Aralashuv 
Ob'ektni boshqarishga sub'ektning ta'sir ko‗rsatish usuli 
(yanada yuqori darajada), boshqaruv me'yorlaridan 
sezilarli tafovutlar bo‗lganda ishlab chiqarish va 
boshqarish jarayonini tartibga solish usuli
20. Tizimni o‗rgatish 
Bilimlarni to‗plash va muvofiq boshqaruv qarorlari 
malakalarini egallash jarayoni
Ijtimoiy xizmat ijtimoiy tizim sinfiga tegishli bo‗lib, kam darajadagi tizim 
ostiga bo‗lish mumkin: ijtimoiy xizmat ilm sifatida, ijtimoiy xizmat shquv fani 
sifatida, ijtimoiy xizmat faoliyat turi sifatida. 
Ijtimoiy xizmat nazariyasiga tizimlilik tamoyilining qo‗llanilishi o‗zaro 
aloqada va o‗zaro bog‗liq bo‗lganda ilmiy bilishning barcha komponentlarini 
ko‗rib chiqish imkonini beradi, ijtimoiy xizmat nazariyasining ob'ekti va predmeti 
xususiyatini aniqlab, bu o‗z navbatida ijtimoiy xizmatning nazariy va amaliy 
mazmuniga ta'sir ko‗rsatadi. Ijtimoiy xizmatning ilm sifatidagi tizimi uning 
fanlararo xususiyatida namoyon bo‗lib, u organik o‗zaro bog‗liq tarkibiy qismi : 
nazariy va amaliy qismlardan iborat. 
Ijtimoiy xizmatning faoliyat shakli sifatida tizimli shaklga ega: birinchidan 
bu muammoni hal qilish maqsadida ijtimoiy munosabatlarda o‗zaro faoliyat 
jarayonining o‗ziga xosligini xarakterlovchi elementlar yig‗indisi (sub'ekt va 
ob'ekt, mazmun va vosita, vazifa va maqsadlar ); ikkinchidan bu tizim 
professional va noprofessional nuqtai nazaridan ko‗rib chiqiladi.
Ijtimoiy xizmat o‗quv fani sifatida ijtimoiy xizmat mazmuni, uning asosiy 
yo‗nalishlari, texnologiyalar, tashkilotlar, bu xizmatni uslublarini tinglovchilarga 
o‗qitish nuqtai nazaridan ko‗rib chiqiladi.

---

182 
Ijtimoiy ishda sivilizatsion yondashuv. Zamonaviy bosqichda ijtimoiy 
xizmatning modellarini qurish mamlakatning tarixiy, ijtimoiy madaniy rivojlanish 
qonuniyatlarini hisobga olmasdan imkoni yo‗q.
Taraqqiy etgan yondashuvda «moddiy tushuntirish xos bo‗lib, uning tarixiy 
rivojlanish xronologiyasi, ko‗p shaklli uning madaniy-tarixiy turlari, ularning 
barqarorligi va tarixiy rivojlanish istiqbollarini ko‗rish imkonini beruvchi 
tadqiqotning genetik tarixiy-taqqosiy, madaniy yoki madaniy-antropologik 
uslublari to‗ldiriladi.».
M.A.Barga fikricha taraqqiy qilgan yondashuv uning dinamik qarshilikka 
ega ikkita tarixiy jarayonini ko‗rish imkonini berdi:
1. Ijtimoiy xizmat sub'ektlari oliy va o‗rta ma'lumotli professional ijtimoiy 
xodimlar, jamoat va xayriya tashkilotlarida ijtimoiy ishlar bilan shug‗ullanuvchi 
shaxslar, ijtimoiy xizmat bo‗yicha ta'lim oluvchilar, ijtimoiy sohadagi ma'muriy-
boshqaruv xodimlari»
57
..