O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi

2-jadval 
Ba'zi tashuvchilarni migratsiya radiusi 
Tashuvchi 
Migratsiya radiusi, m 
Eng kichik 
Eng yuqori 
Shira 
100 
1500 dan ko'proq 
Sikadkalar 
psilidlar 
50 
150-200 
Kanalar 
5 
20 
Nematodalar 
1,5 
5-10 
Zamburug'lar 
1,5 
3 
Ma‘lumki shiralaning so‘lagida bir qator vurus –ingibitrlar bo‘lib, ular 
shiralar tomonidan infeksiyani tanlab o‘tkazishni belgilaydi. So‘lakdan tashqari 
stiletlarning morfologiyasi ham shunday ro‘l o‘ynaydi. Skaner elektron mikroskop 
yordamida ba‘zi shiralar stiletining tuzilishida uning balandligida farqalanish
aniqlanib virus zarralarining adsorbsiyalanish darajasini belgilaydi. Stilet bu 
viruslarning tashuvchi bilan tasirlashuvi spedsifikligi bilan farq qilmaydi va 
ko‘pgina xolatlarida bir virus bir necha xil tur shiralar tufayli o‘tilishi mumkin.
Shiralar o‘simliklarning o‘tkazuvchi sistemasi va ksilema hujayralari 
sharbati bilan oziqlanadi. Shu sababli ushbu hujayralar joylashuvining chuqurligi 
va mehanik elementlar bilan himoyalanganlik darajasi muhim ahamiyatga ega 
Shiralar o‘zining stileti bilan epidermis devorini teshadi va hujayralar orasidan 
floemaning periferik qismiga yo‘naltiradi.Floema qobig‘i sellulozadan va pek 
tindan iborat bo‘lib deyarli qalin bo‘lganidan lignifiksirlanmasdan qolishi 
mumkin. M. avenae shiralari uchun viroforlikni oshirish uchun ortishi uchun

---

2 0
shiralarni inokulyatsiyaga nisbatan floema bilan uzoq muddat kontaktda bo‘lishi 
kerak. Viruslarning shiralar bilan yani virus stiletilarning o‘simlik to‘qimalari 
bilan tasirlashuvi mehanizmini o‘rganish davomida ma‘lum bo‘ldiki , patologik 
jarayonning rivojlanishi to‘qima ichiga so‘lak bezlarining kirishi bilan boshlanadi. 
Infitsirlanish yutug‘i vektorning donor va retseptor o‘simlikda ozuqalanshi 
muddati oshgani sari shiralar organizmga krib to‘planadigan virus zarrlari 
ko‘payadi. Infeksiyani o‘tkazuvchinlik hususiyati ham uzoq vaqt saqlandi.Masalan 
Arpa sariq pakanaligi virusi bilan kasallangan o‘simliklar bilan oziqlangan 
shiralarda maksimal virus o‘tkazuvchanlik xususiyati 12 soat kuzatilishi munkin. 
Infeksion jarayonning rivojlanishi ko‘pgina kasallangan o‘simliknning 
birinchi inokulimidagi miqdoriga ko‘ra aniqlanadi. R.padi ning 3ta kloni va 
M.anenae ning 2ta kloni bilan o‘tkazilgan qator testlarda 11kun davomida arpanng 
sariq pakanaligi virusini ASPV o‘tish va uni vaqtinchalik orttirish parameterlari 
o‘rganilgan. Bundan aniqlandiki , agar oziqlanish kasal o‘simlikda 5 kundn ortiq 
davom etsa viraforlik va virus titri pasayadi. Biroq arpada 11 kunni tashkil 
etadi.Viruslar bir turga mansub shiraar tufayi o‘tishi mumkin , biroq patologik 
jarayonni rivojlanishi bunday haatda sekin kechishi mumkin , jumladan 
inkubatsion davr 3-5 kunga uzayishi kasallik alomatlari esa nisbatan kuchsiz 
namoyon bo‘lishi mumkin . Yuqumlilik yuklanishi oshgani sari (3-6) marta 
simptomlar intensivligi ham korelyatsion bog‘liqlikda o‘sib borgan.Biroq 
infeksiyaning tarqalish tezligi behissob darajada o‘zgargan . Boshlang‘ich 
yuqumlilik davri 10-30 turli o‘simlikdan iborat bo‘lganda ushbu ko‘rsatkichlarda 
jiddiy farqlanishlar kuzatilgan.Vektor sonini keyinchalik 50-60gacha shiralar 
o‘simlik soniga ortganda infeksion jarayonning rivojlanishiga tasir ko‘rsatmagan. 
Malumki qo‘zgatuvchilar konsentratsiyasi turli o‘simliklarning har xil to‘qima 
organlarida, va hatto bir o‘simlikning o‘zida ham o‘zgarib turishi mumkin. 
Bundan tashqari, o‘simlikning to‘qimasida qo‘zgatuvchiarning titri qanchalik 
yuqori bo‘lsa tashuvchilar unda shunchalik intensiv oziqlanadi. Virus 
konsentratsiyasi o‘zgarsa, oziqlanish davomiyligi ham o‘zgaradi [9].

---

2 1
Shuningdek , virusning donor o‘simik to‘qimalaridagi miqdori uni tashuvchi 
tomonidan boshqa o‘simiklarga o‘tishi uchun yagona omil emas , ya‘ni bunda 
harorat , namlik , o‘stirish sharoitlari va boshqa omillar ham muhim ahamiyatga 
ega. Jumadan, R.padi va M.avenae o‘simliklarida har xil haroratda RMV 
virusining o‘tishida turlicha samaradorlik kuzatigan. Harorat ko‘tarilganida 
infeksiyani o‘tishi hujayra memransi orqali tezlashadi .Masalan , 15C haroratda va 
namlik 70-85 % ni tashkil etganda ( virusning hujayraga kirishi va tarqalish 
davrida ) virusning o‘tish darajasi 6-11.5 %ni , harortni 30 gradusga ko‘tarilganda,
shuningdek 15-30.5% tashkil etgan .Haroratning virusni o‘tishi samaradorigiga 
ta‘siri aniq shtam –vektor kombinatsiyalari uchun ko‘pincha spetsifik bo‘lishi 
aniqlangan. 
Vektor spetsifiklikni aniqlovchi asosiy omil tashuvchilar bezlarida ishlab 
chiqariladigan 
so‘lak 
ajralmalarining 
kimyoviy 
tarkibiga 
bog‘liq. 
Qo‘zqatuvchilarning tarqaishiga hos hususiyatlarni 5 turdagi shiralar misolida 
kuzatilganda virusni o‘tishiga hos harakterli ekskulyuziv mexanizmning 
farqlanishi aniqlangan. MAV ilzolyatlarida aniqlanishicha , MAV – virionlar bazal 
plazmaemmaga hujayra sitoplazmasi qo‘shimcha so‘lak bezlari vezikulalarida 
adsorbsiyalanishi va apikal plazmalemma orqali so‘ak kanallari va oqimlariga 
kirishi mumkin. Boshqa tomondan , RPV- virionlar , shuningdek bazal plastinkada 
ham aniqlanadi.Biroq , ular tashuvchining so‘ak bezlari retseptorlari bian 
bog‘lanish hususiyatiga ega emas. Samarali vektorlarda qo‘zgatuvchilar odatda 
gemolimfaga tez kiradi va tana boshlig‘ida aylanib , u yerda qoladi.Ba‘zan 
infeksiya ( o‘simlik to‘qimasida ) yuqori konsentratsiyada to‘panganda yoki 
kasallangan donorda davomiy oziqlanish davrida) bir zumda so‘lak bezlariga
kirishi natijada o‘tish samaradorligi hatto samarasiz tashuvchilarda ham ortishi 
mumkin .R.padi shiralarining viroidar turlari ulturastrukturalarni tatqiqotlarida
( ASPV bilan kasallangan arpa o‘simliklarida oziqlanadigan shiralar)
aniqlanishiga , virus zarralari shiraarni ichak bo‘shlig‘i naysimon vezikulalarida , 
orqa ichak epiteliysida , hujayra sitoplazmasi retseptosomalarida va qo‘shimcha 
so‘ak bezlarida aniqlangan. Virus zarralarining orqa ichagining apikal 

---

2 2
membranasida adrosbsiyalanishi va qo‘shimcha so‘lak bezlari bazal bemranasida
aniqlanishi ko‘rasatadiki , virus zarralari ushbu hujayralarga retseptorlar vositasida
endositoz yo‘li bilan kiradi. Inokulyatsiyadan 2 kun o‘tganidan so‘ng suli 
floemasida hujayra sitoplazmasida , 4-5 kundan so‘ng yadroda va boshqa struktura 
elementlarida ASPV oqsil qobig‘i aniqangan. Ma‘lumki oqsil eskspressiyasi virus 
RNK sitoplazmatik risbosomlarida sodir bo‘ladi, yadrolarida esa oqsil qobig‘i 
infeksion jarayonning ohirgi bosqicharida paydo bo‘ladi. Shunday qilib 
qo‘zg‘atuvchilar transportini kompeks mex.anizmlar boshqaradi, bunda virusning 
qo‘zg‘atuvchilar so‘lak bezlari bilan o‘zaro tasirlashuvi muhim ahamiyatga ega.
Infeksiyaning tarqalishi faolligi shuningdek, vektor turiga, uning yoshiga 
hos bosqichi o‘simlik turi va oziqash joyi, vektorlar hususiyati tabiiy 
dushmanlarning mavjud bo‘lishi va virus –vektor o‘zaro munosabatlarining turiga 
bog‘liq. Dala sharoitlarida shiralarning viruslarni tashish samaradorligi 10-50% 
gacha bo‘ishi mumkin. Aynan shuning uchun birlamchi kasalik o‘choqlarining 
hosil bo‘lishi shuningdek, epifitotiylarning kelib chiqishi ahamiyatli darajada 
tashuvchilarning biologiya hususiyatlari ( migratsiya vaqti , miqdori , dinamikasi, 
infeksiya rezervatorlari va donor o‘simliklarning mavjud bo‘lishi ) va 
qo‘zg‘atuvchilar bilan o‘zaro munosabatining harakteriga bog‘liq.Infeksiyaning 
birlamchi o‘choqdan tarqalishida tashuvchilarning migratsiya shaklari muhim ro‘l 
o‘ynaydi.Shu bilan birga aniqlandiki, kasal o‘simlik bilan oziqlanganida faqat 
ma‘um tur shiralar viraforlik hususiyatiga ega bo‘ladi. Masalan kasalangan 
o‘simikda ko‘p sonli qanotsiz bosqichdagi migratsiyalanuvchi shiralar oziqlanishi 
natijasida o‘simliklar kuchsizlanadi, bunda virus titri ham past bo‘ishi mumkin, 
shu bian birga ushbu o‘simlikardan shiralarning juda kam miqdori infitsiranadi. 
Viraforlik hususiyati yoshga bog‘liq holda baholanganda ma‘lum bo‘ladiki shiralar 
yetuk shiralarga nisbatan latent davri qisqa bo‘ladi [9].