O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi

1.3. Fitopatogen viruslarni tarqatuvchi biologik omillar 
 
Fitopotogen virusli, viroidlar va fitoplazmalar ularning tabiatda tarqalishi 
uchun asosiy va yagona unsur bo‘lgan hashorotlar bilan chambarchas bog‘liq
(1-jadval). Viruslarni hashoratlar tufayli tarqalishi mumlinligi to‘g‘risidagi 
birinchi malumot 1916-yilda paydo bo‘lgan. Jumladan tadqiqotlarda Aphis 
gossypii shirasining bodring mazaykasi virusini tashuvchisi ekanligi isbotlangan. 
Xozirgi kunda vektorlar qatoriga hashorotlarning turli oila vakillari ( Aphididae, 
Chrysomelidae) kiradi.Bundan tashqari infeksiyani tarqalishida zamburug‘lar shu 
jumladan: Olpidium, Spongospora va Polymyxa turkumlari ishtirok etadi. Hozirgi 
kunda ushbu zamburug‘lar 20 dan ortiq viruslarning tarqalishida ishtirok etishi 
aniqlangan. Kartoshka X –virusining tashuvchisi - Synchytrium endobioticum , 
bug‘doy mazaykasi virusi - Polymyxa graminis , tamaki nekrozi virusi va bodiring 
nekrozi virusi –Olpidium brassicae hisoblanadi.Ulardan bazilarining tarqalishi 
spetsifik bo‘ladi. Masalan Spongospora subterranean suv arisi sariq xol-xol 
sharsimon virusi, boshqasi S Subterranean kartoshka uchki barglari ipsimon
virusining tarqalishin sababchisi ekanligi aniqlangan. Odatda qo‘zgatuvchilar bir 
taksonomik guruhga mansub vektorlar tufayli o‘tishi mumkin.Shunday dalillar 
ham mavjudki ularga ko‘ra masalan tamakining haqali dog‘lanishi virusi turli 

---

1 7
avlod, turkum , oila va sinfga mansub tashuvchilar orqali ham tarqalishi mumkin 
[9]. 
1-jadval 
Viruslar, viroidlar va ularning tashuvchilari 
Qo'zg'atuvchi 
Tarqatuvchi 
oila 
Tur 
Kartoshka Y -virusi 
Homoptera/ 
Aphididae 
Myzus persicae, 
Aphis fabae, A. 
nasturtii 
Tamaki bargini 
jingalaklashuvi virusi
(tobacco leaf curl virus) 
Homoptera 
/Aleyrodidae 
Bemissia tabaci 
Tomatni zarhallashuvi 
virusi 
(tomato spotted wilt virus) 
Thysanoptera/ 
Threipidae 
Thrips tabaci 
Yaltirbosh mazaikasi virusi 
(brome mosaic virus) 
Acariformes 
/Eriophyidae 
Dorylaimida/ 
Dorylaimidae 
Aceria tulipae, 
Xiphinema coxi, 
Tamaki nekroz virusi
(tobacco necrosis virus) 
Chytrydiales/ 
Olpidiaceae 
Olpidium 
brassicae 
Tamaki shildirashi virusi 
(tobacco rattle virus) 
Dorylaimida/ 
Trychodoridae 
Trychodorus 
pachydermus 
Kakao shohlarini 
deformatsiyasi virusi 
(cacao swollen shoot virus) 
Homoptera/ 
Pseudococcidae 
Planococcoides 
njalensis 
Infeksiyalarni turli vektorlar (shiralar , sikadkalar psilidlar , qo‘ng‘izlar, 
shitovkalar shuningdek nematodalar va kanalar ) tomonidan yuqish samaradorligi, 

---

1 8
avvalo ,ushbu hashoratlarning oziqlanish hususiyatlari , og‘iz aparatining tuzilishi
ayniqa, inokulyatsiyaga moslashgan sanchib so‘ruvchi turlariga bog‘liq [10].
Ularning stiletlari shu qadar nozikki , o‘simlik to‘qimasini teshganida amaliy 
jihatdan uni shikastlamaydi. Tashuvchi infeksiyalarning aktiv tarqalishi ko‘pgina 
vektorlar ko‘payish potensialining yuqoriligi yem hashak o‘simliklarining katta 
to‘plami , tashuvchilarning tez harakatchanligi , uzluksiz oziqlashi , shuningdek 
ko‘p tashuvchilarga ( shiralar , kanalar, nematodalar , qandalalar va boshqalar) hos 
qattiy sxema : davriy migratsiyalar va xo‘jayin o‘simliklarning davriy almashinuvi 
kabi omillarga bog‘liq.Kasallik qo‘zg‘atuvchilarining tarqalishida tashuvchilar 
orasida eng faol shiralar bo‘lib , passivi esa nematodalar va tuproq zamburug‘lari 
hisoblanadi [10]. 
Tabiiy sharoitlarda ko‘pgina shiralarning uchish radiusi 100- 120 m dan 
oshmaydi, barcha kasallanadigan o‘simliklarning 70 -90 % ini tashkil etadi. 
Bazi tashuvchilar birlamchi infeksiya joyidan boshlab 1km gacha masofadagi 
o‘simliklarni kasallantirish xususiyatga ega. Shu sababli ekin maydonlarini 
o‘rmonlarni masofaviy izolyatsiya qilish o‘rtacha 1,5 kmni tashkil etadi, juda 
bo‘lmasa 500 m dan kam bo‘lmasligi zarur (2-jadval). Fitopotogeni viruslar 
vektorlar bilan o‘zaro munosabatiga ko‘ra 2 guruhga : persistent yoki sirkulyativ
( ichak devoir orqali gemolimfaga tushib ko‘payadi va saqlanadi. ) va nopersistent 
( tashuvchu organizmda saqlanmaydi ) ga bo‘linadi. Tashuvchilar oziqlanganida
ularning stiletida zarrachalar tufayli stiletning zararlanishi tufayli mehanik yuqadi 
[9,10].
Yarim persistent qo‘zg‘atuvchilar ham ma‘lum bo‘lib , ular oraliq o‘rinda 
turadi, yani stilet va sirkulyativ viruslarga hos hususiyatni namoyon qiladi .Ular 
odatda tashuvchi donor o‘simlikda 10 daqiqa davomida oziqlanganda unga o‘tadi. 
Shiralar stilet viruslar bilan 10-60 sekund davomida kasallangan o‘simliklarni 
teshib oziqlanganda infitsirlanadi. Sog‘lom o‘simlikda uzoq vaqt oziqlanganda 
shiralarning yuqtirish ko`rsatkichi kamayadi. Bunday qo‘zgatuvchilar latent 
davrsiz o‘tadi va oziqlanuvchilarda bir soatdan kam vaqt oziqlanmaydigan 

---

1 9
shiralarda yoki tashuvchining migratsiya shakllarida bir necha soatdan ortiq vaqt 
saqlanadi.