O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi

II-BOB. TADQIQOT MATERIALLARI VA USLUBLARI 
Kartoshka X-virusini ajratib, biologik tozalashda N.glutinosa, Nicotina 
sylvestris, D.metel, D. Stramonium, Ch. Amaranticolor, Ch album, Ch quinoa L, 
G.globosa, Solanum tuberosum L kabi o`simliklardan indikator va differensiator 
o`simliklardan foydalanildi. 
Mazkur bitiruv malakaviy ishni bajarish jarayonida xloroform, 
polietilenglikol (m.m. 6000), etilendiamintetraatsetat (EDTA), natriy tiosulfat 
(Na
2
S
2
O
3
+5H
2
O), fosfat buferi (K
2
HPO
4 
va Na
2
HPO
4 
2H
2
O), tris–HCl (tris-
oksimetilaminometan), korund (200-400 mesh) kabi bir qator kimyoviy moddalar 
ishlatildi. Foydalanilgan barcha reaktivlar «kimyoviy toza» yoki «analizlar uchun 
toza» belgisiga ega. O‗simlikni yuqumli shirasini ajratish uchun MPW-310 
sentrifugasidan foydalandi.
2.1 Fitoviruslar bilan kasallangan o`simliklardagi alomatlariga qarab 
diagnostika qilish 
O‘zbekistonda tarqalgan virus kasalliklari va ularning simptomlari va 
boshqa xususiyatlari haqida kuzatuv olib borilganda asosiy e`tibor o‘simlikning 
tashqi ko‘rinishiga, barglariga, bo‘g‘im oraliqlariga, barg tomirlariga, rangiga, 
umumiy rivojiga e`tibor beriladi. Virus kasalliklari o‘simlikning o‘sish nuqtasida 
yaqqol ko‘ringani uchun avvalo o‘simlikning o‘sish nuqtasida kuzatiladi. 
Simptomlarining asosiylari quyidagicha bo‘ladi: mozaika guruhiga mansub 
simptomlar, ipsimonlanish, burishish (ajinlashish), jingalaklashish, qirquloqqa 
o‘xshashlik, bargidagi chiziqli mozika, barg, tomir, poya, meva nekrozlari, 
o‘simlikning yoki uning barglarining shoxlanishi, rangining yo‘qolishi, sarg‘ayishi, 
shaklini o‘zgartirishi, o‘sishdan qolishi, gullarning badburishlanishi, gul qismlari 
rivojlanmasligi, gultojbarglarining yashil tusga kirishi, gul o‘rniga shoxlab 
ketishi,reduksiyalangan barg paydo bo‘lishi,to`pgul markazida haqiqiy barg paydo 
bo‘lishi. 

---

2 9
O`zbekistonda tarqalgan virus kasalliklari, ularning simtomplari va ba`zi 
xususiyatlarinni o`simliklar misolida ko`rib chiqamiz [1]. 
1.G‘o‘za virus kasalliklari g‘o‘zaning ingichka va o‘rta tolali navlarida 
tarqalgandir. Ular dunyo bo‘yicha 18 dan ortiq b‘lib, ulardan eng asosiylari: 
,,g‘o‘zaning jingalak barglilik‖ (курчавоть листьев) kasalligida g‘o‘za bargaining 
asosiy tomirining rivojlanmay qolishi sababli barglar jingalaklashadi va ba`zan 
mozaika alomatlari (chiporlanish) kuzatiladi. Barglar soni ham kasal o‘simliklarda 
kamroq, barglarda hol-hol dog‘lar paydo bo‘ladi, barg qavariq shaklga 
kiradi.Ba`zan bargda oqish, to‘q-yashil mozaika kuzatiladi, barg plastinkasi 
dag‘allashadi, bo‘g‘inlar orasi qisqaradi, barg yuqoriga qarab buraladi. 
―O‘simlik o‘sish nuqtalarini dastalashishi‖ (пучковидная верхушка) virus 
kaslligida o‘simlikning o‘sish nuqtasidagi barglar, gullar orasi qisqaradi, tomirlari 
yo‘g‘onlashadi, o‘simlikning uchida shohlar dastalashadi. 
G‘o‘zada yana , ―tomirlararo sariq mozaika‖, ―xol-xol (chipor) barglilik‖ 
(крапчатость), ―psilloz‖ (barg va poyaning jigarrang tusga kirishi), ―barglarning 
maydalashishi‖ (измелченностьлистьев), ―antosiannoz‖, ―tomirlararo mozaika‖, 
―bo‘g‘inlar orasining qisqarishi‖ (укорочение междоузлий) kabi kasalliklar 
mavjud [7]. 
2. Kartoshkaning virus kasalliklari ham juda keng tarqalgan bo‘lib, dunyo 
bo‘yicha 20 dan ortiq virus kasalliklari topilgan. Ularning 10 tasi MDH 
davlatlarida va 4 tasi (X, Y, A, K) O‘zbekistonda uchraydi. Virus bilan kasallangan 
o‘simlik bargining tomirlari och tusga kiradi, bargida ,,xol-xollik‖ yoki ajinlar 
paydo bo‘ladi. ,,A‖ virus bilan kasallangan kartoshka bargida katta-katta dog‘li 
mozaika hosil bo‘ladi, keyinchalik barg to‘lqinsimon egilib jingalak bo‘ladi. 
Virusning virulent shtammlari keskin mozaika hosil qiladi. Agarda kartoshkaning 
―A‖ virusi ―X‖ virusi bilan birga uchrasa kartoshka bargida burmalar, g‘ijimlar 
paydo bo‘lib, barg buraladi, tomirlararo shishlar paydo bo‘ladi,barglar mo‘rtlashib, 
oson sinadi. Kartoshka ―K‖ virusi bilan kasallangan bo‘lsa o‘simlikning yuqori 
yarusidagi yosh barglarda kuchsiz dog‘lar paydo bo‘ladi. Kartoshka ―Y‘‘ virusi 
bilan kasallansa yaqqol ko‘zga tashlanadigan aniq simtomlar ko‘zga tashlanmasligi 

---

3 0
mumkin. Agarda ―Y‖ virusi boshqa viruslar bilan birgalikda uchrasa mozaika, 
yo‘l-yo‘l shtrixlardan iborat (―strik‘‘) mozaika hosil bo‘ladi.Ba`zan boshqa 
kartoshka viruslari bilan birgalikda uchraganda o‘simlikda pakanalik 
(карликовость) alomatlari kuzatiladi (Эргашев И.Т., 2005). 
3.Butgulli o‘simliklarda (sholg‘om, rediska, turp, karam, raps) ,,sholg‘om
mozaikasi virusi‘‘, redis mozaikasi virusi‘‘, ,,gulkaram mozaikasi virusi‘‘ kabilar 
uchraydi. Kasal o‘simliklarda aniq mozaika, bargning bujmayishi va rivojlanishdan 
to‘xtashi kuzatiladi. 
4.Dukkakli o‘simliklarda 6 xil virus kasalligi uchraydi. Ulardan no‘xat 
mozaikasi virusi‘‘ bilan kasallangan no‘xatda barg tomirlarining oqarishi va 
mozaika hosil bo‘ladi. No‘xatda yana boshqa simtomga ega kasallik ,,no‘xatning 
yuqori yaruslarining sarg‘ayishi‘‘ kasalligi uchraydi, yuqori yarus bargalarida 
kuchli xloroz (barg rangini yo‘qolishi) kuzatiladi, barg mo‘rt bo‘lib qoladi. Mosh 
o‘simligida esa ,,mosh mozaikasi virusi‘‘ uchraydi, barg tomirlari oqaradi va barg 
pastki tomonga qarab buraladi, shishlar hosil bo‘ladi, barg plastinkasi shakli 
o‘zgaradi, o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi, urug‘i maydalashib ketadi. Bu virus 
loviya o‘simligini kasallantiradi. 
Moshda yana ,,moshning sariq mozaikasi virusi‘‘ uchraydi. Kasallangan 
o‘simlik bargida dog‘lar jadallik bilan ko‘payadi, o‘simlik o‘sishdan orqada 
qoladi. Bu kasallik loviya, soya va boshqa dukkakli o‘simliklarda ham uchraydi. 
5. Qovun va bodring o‘simliklarida bodring mozaikasi‘‘ uchraydi. Ikkala 
o‘simlikda ham mozaika simtomplari kuzatiladi. Bu virus qovoqsimonlar, 
murakkab gulli o‘simliklar va dukkaklilarda uchraydi.
6. Beda o‘simligida ,,beda mozaikasi virusi‘‘ uchraydi, kasallangan 
o‘simlik bargida doira shakldagi dog‘lar hamda mozaikali barglarning 
jingalaklanishi kuzatiladi.
7. Jo‘xorini ―jo‘xori pakana mozaikasi virusi‖ kasallantiradi. Barglarida 
chiziq–chiziq shaklli mozaika kuzatiladi, o‘simlik o‘sishdan qoladi, jo‘xori 
so‘talarida don miqdori juda kamayib ketadi, 20-30% gina qoladi. Ayniqsa 
o‘simlikning virus bilan juda erta kasallanish natijasida virusning zarari juda katta 

---

3 1
bo‘ladi, jo‘xori doni maydalashadi, olingan urug‘ning unuvchanligi juda pasayib 
ketadi (Власов Ю.И., 1992; Семенкова И.Г., 2003).