O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

4 
§
 Elektron biznes 
 
 
Reja: 
1. Elektron biznes 
2. Elektron biznesning tarkibiy qismlari 
3. Elektron biznesning afzalliklari va kamchiliklari 
3. Elektron biznes va elektron tijoratning farqli hususiyatlari
 
Soʻnggi yillarda iqtisodiy aylanmada yangi atamalar paydo boʻldi va 
amalda keng qoʻllanilmoqda: elektron biznes (e-biznes) yoki onlayn biznes 
– Internet orqali biznes-jarayonlar, elektron tijorat (elektron tijorat) – 
Internet orqali oldi-sotdi operatsiyalarini bajarish. Ba’zi ekspertlar 
shuningdek, elektron iqtisodiyot, virtual biznes, Internet-biznes kabi 
jumlalarni ishlatadilar. 
Hozirgi kunda «elektron biznes», «elektron tijorat» va «elektron 
bozor» atamalari koʻpincha aralash va deyarli sinonim sifatida ishlatiladi. 
Ammo, aslida, bular bir-biriga yaqin, qaysidir nuqtalarda kesishuvchi, 
ammo baribir turli xil tushunchalardir. 
Elektron biznes tarixi 1960-1970 yillardagi axborot texnologiyalari 
sohasidagi inqilobning boshlanishiga borib taqaladi. AKTning jadal 
rivojlanishi 
– mikroelektronika, kompyuter texnologiyalari va 
telekommunikatsiya tarmoqlarining umumiy nomlanishi – korxonalar 
oʻrtasida va ular ichida ma’lumotlar almashish narxini soddalashtirish va 
kamaytirishga imkon berdi. Dastlab ma’lumotlarni qogʻozsiz almashish 
texnologiyalarini (EDI) yirik korporatsiyalar hujjat almashinuvidagi 

---

57 
yuklamasi va xarajatlarini kamaytirish, shuningdek almashish tezligini 
oshirish maqsadida joriy etishgan. 
Umuman olganda, elektron biznes (e-Business) bu biznes 
jarayonlarining har qanday shakli boʻlib, bunda sub’ektlar oʻrtasidagi 
oʻzaro munosabatlar elektron shaklda amalga oshiriladi. Koʻpgina 
mutaxassislar elektron biznesning ikkita tarkibiy qismini aniqlaydilar. 
Birinchisi, korporativ biznes jarayonlarini optimallashtiradigan axborot 
tizimlarini yaratish va qoʻllash. Natijada xodimlar, ichki tizimlar va 
jarayonlar bilan ishlashni, shu jumladan hujjat aylanishini (back-office), 
shuningdek ularning tashqi dunyo bilan aloqalarini birlashtirish mumkin 
boʻladi. Ikkinchi tarkibiy qism yoki elektron biznes soʻzining tor 
ma’nosida elektron vositalar va aloqa vositalari orqali pul ishlash usulidir. 
Elektron biznesning yana bir ta’rifi mavjud: elektron biznes – 
zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishga imkon beruvchi 
elektron vositalar orqali xizmatlar yoki yakuniy mahsulotdir. Televizor, 
telefon, Internet shular jumlasidandir. 
Elektron biznes – bu kompaniyaga mijozlarga xizmat koʻrsatishni 
yaxshilash va sheriklar bilan biznes aloqalarini optimallashtirish orqali 
raqobatdosh ustunlikka erishishga imkon beradigan sifat jihatidan yangi ish 
texnologiyasi. Internet texnologiyalari elektron biznesning asosiy, ammo 
yagona jihatlaridan emas. 
Rivojlanish jarayonida global Internet tarmogʻi elektron pochta va 
ommaviy axborot vositalaridan tarmoq iqtisodiyoti tamoyillariga 
asoslangan elektron biznes vositasiga aylandi. 
Soʻnggi oʻn yilliklar ichida elektron biznes juda mashhur boʻldi. 
2015-2020 yillarda AQSh va Evropada elektron tijorat aylanmasi yuzlab 
milliard dollardan oshdi. 
Elektron biznes bu foyda olish uchun axborot texnologiyalari va 
global 
axborot 
tarmoqlarining 
imkoniyatlaridan 
foydalanadigan 
tadbirkorlik faoliyatidir. Elektron biznesning asosiy mahsuloti – bu 
axborot, shuning uchun elektron biznes ba’zan axborot biznesi deb ataladi. 
Elektron biznesning asosiy tarkibiy qismi oldingi paragrafda koʻrib 
oʻtganimiz elektron tijoratdir. Elektron tijorat – bu nafaqat oldi-sotdi 
operatsiyalari, balki mahsulot va xizmatlarga talabni shakllantirish 

---

58 
jarayonlarini qoʻllab-quvvatlash, onlayn buyurtmalarni qayta ishlash, 
shuningdek sheriklar oʻrtasida ma’lumot almashish jarayonidan iborat. 
Elektron tijorat – global Internet tarmogʻidan foydalangan holda 
xoʻjalik yurituvchi subyektlarning tovarlar va xizmatlarni sotish boʻyicha 
oʻzaro hamkorligi amalga oshiriladigan elektron biznesning bir turidir. 
Elektron biznes (Ing. Elektronic biznes), E-biznes, I-biznes, e-biznes, 
Internet-biznes – bu biznes-jarayonlar, biznes-ma’lumot almashinuvi va 
tijorat operatsiyalarini axborot tizimlaridan foydalangan holda amalga 
oshiruvchi avtomatlashtirilgan biznes-modeldir. Yechimlarning muhim 
qismi boʻlgan ma’lumotlarni uzatish va veb-xizmatlarni taqdim qilish 
uchun Internet texnologiyalaridan foydalanadi. Ushbu atama birinchi marta 
IBMning sobiq bosh direktori Luis Gerstnerning nutqida aytilgan. Bundan 
tashqari, bu Internet orqali ma’lumot almashishni oʻz ichiga olgan har 
qanday tijorat yoki notijorat bitimdir.
Savdo – bu korxonalar, guruhlar va jismoniy shaxslar oʻrtasida 
mahsulotlar va xizmatlar almashinuvidir va har qanday biznesning asosiy 
faoliyatlaridan biri sifatida qaralishi mumkin. Elektron tijorat tashqi 
faoliyat va shaxslar, guruhlar va boshqa korxonalar bilan biznes aloqalarini 
qoʻllab-quvvatlash uchun AKTdan foydalanishga qaratilgan, elektron 
biznes esa Internetdan foydalanishni anglatadi. Elektron biznes atamasi 
1996 yilda IBMning Marketing va Internet guruhi tomonidan ishlab 
chiqilgan. Elektron biznes – koʻplab AT (axborot tizimlari) guruhlari 
uchun korxonaning tijorat ishlarini avtomatlashtiradigan umumiy 
tushuncha boʻlib, savdo sohasida mijozlarning oʻzaro munosabatlariga 
yoʻnaltirilgan elektron tijoratga qoʻshimcha ravishda, korxonaning butun 
bir qiymat zanjiri orqali qoʻllab-quvvatlanadi. 
Ushbu turdagi umumiy avtomatlashtirish bir qator inkor etib 
boʻlmaydigan afzalliklarga ega, jumladan: 

mehnatga haq toʻlash xarajatlarini kamaytirish; 

inson 
omili 
bilan 
bogʻliq 
xavflarning 
yoʻqligi 
(xatolar, 
ma’lumotlarning yoʻqolishi, oʻgʻirlik, kasallik ta’tili va boshqalar); 

amaliyotlarni bajarish tezligini ortishi va natijada biznesning oʻzini 
ham tezligini oshirish; 

---

59 

bir qator biznes modellarida qisqarishlar va tashkilotning moddiy 
aktivlari yoʻqligi (biznes yaxlitligicha kiberboʻshliqda tarqaladi – na ofis, 
na xodimlar, na moddiy mahsulotlar boʻlmaydi); 

biznes miqyosining yuqori tezligi. Axborot belgilangan algoritmlarga 
muvofiq yorugʻlik tezligida elektron shaklda nusxalanishi mumkin; 

sotuvchi va xaridor oʻrtasidagi masofaning yoʻqolishi. Avstraliya 
boʻylab samolyotda uchayotib, Kanadadan kelgan xaridorga changʻilarni 
osongina sotish mumkin; 

hatto kichik tashkilotlarning ham oʻz sohasidagi gigantlar bilan 
raqobatlasha olish qobiliyati va boshqalar
27
. 
Aksariyat hollarda ikkita tushuncha: elektron tijorat va elektron 
biznesning chalkashligi mavjud. 
Elektronning biznesning yuqorida koʻrib oʻtganimizdek, koʻplab 
ta’riflari mavjud, turli nuqtai nazarlarni aks ettiradigan ushbu ta’riflar 
mualliflari oʻz bizneslaridagi koʻnikma va tajribalariga asoslanishgan. IBM 
mutaxassislarining ta’rifiga koʻra, elektron biznes asosiy biznes 
jarayonlarini Internet texnologiyalari bilan oʻzgartirmoqda. Shunday qilib, 
elektron biznes – foydaga erishish maqsadida ichki va tashqi aloqalarni 
oʻzgartirish uchun global axborot tarmoqlarining imkoniyatlaridan 
foydalanadigan har qanday biznes faoliyatidir. 
Elektron biznes oʻz ichiga quyidagi daromadli faoliyat turlarini 
qamrab oladi: 
- elektron tijorat; 
- elektron auksionlar; 
- elektron banklar; 
- elektron tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari; 
- elektron kazinolar; 
- elektron franchayzing; 
- elektron ta’lim; 
- elektron marketing; 
- elektron brokerlik xizmatlari; 
- operatsion resurslarni elektron boshqarish; 
- elektron ta’minotni boshqarish. 
27
Алексеева Т.В., Бабенко В.В., Давидавичене В.В., Дик В.В. и др. Электронный бизнес / Под общей 
редакцией В.В. Дика и А.И. Уринцова. — М.: Горячая линия - Телеком, 2015. — 542 с. — 1500 экз. —
 ISBN 978-5-9912-0503-0 

---

60