O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Kvant hisoblash
– bu kvant mexanikasining printsiplaridan 
muammolarni hal qilishda foydalanadigan hisoblash qurilmalarining yangi 
sinfidir. Bir qator vazifalarda kvant kompyuteri mavjud superkompyuter 
texnologiyalari bilan taqqoslaganda bir necha barobar tezlashishni 
ta’minlay olishi prognoz qilinmoqda. Bunga kiberxavfsizlik, sun’iy 
intellekt va yangi materiallarni yaratish sohalari misol boʻla oladi. Kvant 
hisoblash asosida yaratilgan qurilmalar kriptoanaliz, murakkab tizimlarni 
modellashtirish, shuningdek, mashinali oʻqish va sun’iy intellekt 
muammolarini hal qilishda klassik kompyuterlardan bir necha baravar 
ustun turadi.
Asosiy texnik tavsiflarga kvant kompyuterida amalga oshirilgan 
kubitlar soni - kvant registrining hajmi; registrdagi kubitlarning ulanish 
darajasi; kvant registrini boshlashning toʻgʻriligi; kubit holatlarini 
oʻlchash aniqligi; kubitning yashash davri; kvant registrida bajarilishi 
mumkin boʻlgan mantiqiy operatsiyalar toʻplami kiradi. Kvant 
simulyatorining hisoblash qobiliyati uning yordami bilan modellashtirilishi 
mumkin boʻlgan tizimlar va hodisalar sinfi, shuningdek simulyatsiya 
natijalarining aniqligi bilan belgilanadi. Shuning uchun, ularning amalga 
oshirilishini baholashda, ulardagi kvant zarrachalar sonini emas, balki 
ushbu turdagi simulyator tomonidan hal qilingan muammolar uchun spektr 
va talabni taqqoslash tavsiya etiladi. Rossiyada kvant hisoblash sohasida 
muhim ilmiy asos yaratilgan va kvant kompyuterlari va kvant 
simulyatorlarini qurish uchun turli xil elementlar ishlab chiqilmoqda. 
Quyidagilar dunyodagi eng istiqbolli va yetakchi platformalar hisoblanadi: 
oʻta oʻtkazuvchan zanjirlar, neytral atomlar va ionlar (tuzilish darajasi 
QTRL - 4 - QTRL - 5). Bu sohalar Rossiyada juda yaxshi rivojlangan 
(QTRL - 2 - QTRL - 4). Fotonlar va integral optika, kvaziqism 
(polyaritonlar) yordamida kvant hisoblashlari uchun asos yaratildi, 

---

279 
shuningdek kremniydagi atomlar boʻyicha izlanishlar olib borilmoqda. 
Quyidagi sohalarda keng nazariy tadqiqotlar olib borilmoqda: kvant 
holatlari va jarayonlarining tomografiyasi, kvant kompyuterlaridagi 
xatolarni tuzatish, variatsion kvant algoritmlari, kvant mashinali oʻqish 
algoritmlari, 7 ta kvant hisoblashning emulyatsiyasi, kvant operatsiyalarini 
optimallashtirish, 
mavjud 
kvant 
kompyuterlarining 
manbalarini 
oʻrganish.
86
Kvant aloqa
– bu individual kvant qismlari kalitlarini uzatish uchun 
ishlatadigan kriptografik axborotni himoya qilish texnologiyasidir. Kvant 
aloqalarning asosiy ustunligi fizika qonunlari bilan kafolatlangan 
ma’lumotlarning xavfsizligida hisoblanadi. 
Axborot xavfsizligiga tahdidlarni bartaraf etishga qaratilgan 
texnologiyalar, shu jumladan kvant kompyuterlari, kalitlarni uzatish uchun 
8 ta kvant tizimlaridan foydalanishni oʻz ichiga oladi. Ustuvor tarmoqlarga 
milliy axborot va telekommunikatsiya tarmoqlarini himoya qilish, moliya 
sektori, davlat idoralari, yirik texnologiya kompaniyalari va muhim 
axborot infratuzilmasi egalari uchun axborotni himoya qilish kabilar kiradi. 
Keyingi 3-4 yil ichida dastur davomida orqada qolishni butunlay yoʻq 
qilish kerak. Kvant tarmoqlari qurishni qoʻllab-quvvatlash magistral 
tarmoqlarni va tarmoqlangan shahar tarmoqlarini yaratadigan kuchli bozor 
ishtirokchilarini shakllantiradi. Yangi yechimlar ulanish xarajatlari kam 
boʻlgan yulduzli arxitekturadan nuqtali yechimlarga va oraliq tugunga 
ishonishni talab qilmasdan yechimlarga oʻtishni ta’minlashi kerak.
Kvant sensorlar va metrologiya
– bu kvant effektlariga asoslangan 
yuqori aniqlikdagi oʻlchash asboblari toʻplamidir. 4 ta alohida mikroskopik 
tizimlarning holatini yuqori darajada nazorat qilish, oʻta aniq kvant 
sensorlar yaratishga imkon beradi. Kvant aloqa texnologiyasi tijorat 
maqsadlarida foydalaniladi va buni bozor qabul qilgan. Texnologik 
jihatdan rivojlangan mamlakatlarda KT boʻyicha tadqiqotlar va 
ishlanmalar davlatning nazorati ostida olib boriladi. Ushbu ilmiy-texnik 
sohadagi yirik davlat investitsiyalari kvant texnologiyalarining davlat 
manfaatlarini, xususan, axborot sohasidagi himoyasini ta’minlash uchun 
strategik ahamiyati bilan izohlanadi. Geosiyosiy rahbarlar KTni 
rivojlantirish boʻyicha maqsadli dasturlarni yaratadilar. Amerika Qoʻshma 
86
 
https://digital.gov.ru/uploaded/files/07102019kvantyi.pdf 

---

280 
Shtatlarida Kongress 20 milliard dollarlik KTni rivojlantirish loyihasini 
ma’qulladi, Evropada byudjeti 3 milliard evrodan ortiq boʻlgan “Quantum 
Flagship” dasturi mavjud, Xitoy 12 milliard dollargacha boʻlgan Milliy 
Kvant Laboratoriyasini yaratmoqda. Davlat dasturlaridan tashqari, KTni 
rivojlanishi Google, Microsoft, Intel va IBM kabi dunyodagi eng yirik 
korporatsiyalarning investitsiyalari hisobiga sezilarli darajada tezlashdi. 
Airbus va Volkswagen kabi boshqa kompaniyalar esa KT yordamida 
muayyan 
texnologik 
masalalarni 
hal 
qilishmoqda. 
Xususiy 
kompaniyalarning KT-ga kiritgan sarmoyasi yiliga milliard dollarga 
yaqinlashmoqda. Kvant loyihalariga xususiy investitsiyalar, ayniqsa Xitoy, 
Yaponiya va Singapurda tez sur’atlar bilan oʻsib bormoqda. KT asosan rus 
olimlari an’anaviy ravishda kuchli boʻlgan sohalarda fundamental fan 
yutuqlariga asoslanadi. Kvant fizikasi boʻyicha Sobiq Ittifoq-Rossiya 
maktabi dunyodagi eng kuchli maktablardan biridir. Sobiq Ittifoq va rus 
olimlarining fizikadagi barcha Nobel mukofotlari kvant fizikasi sohasidagi 
yutuqlar bilan bogʻliq. 90-2000 yillarda olimlarning chet elga ommaviy 
ravishda chiqib ketishi natijasida ilmiy maktab jiddiy zarar koʻrdi, ammo 
kvant fizikasi sohasida eng kuchli rusiyzabon xalqaro ilmiy muhit saqlanib 
qoldi. Shu bilan birga, oʻnlab ilmiy guruhlar Rossiyada qolib, jahon 
miqyosidagi tadqiqotlar olib borishdi. Soʻnggi oʻn yillikda paydo boʻlgan 
tendentsiya chet eldan rossiyalik olimlarning qaytishi va Rossiya 
tajribasiga ega boʻlmagan chet el olimlarini jalb qilish KTning muayyan 
sohalarida yutuq va yetakchi oʻrinlarni egallash imkoniyatini beradi. 
Ushbu pozitsiya dunyodagi kvant texnologiyalari sohasi faqat shakllanish 
bosqichida ekanligini anglatadi. Shu sababli, keskin start bilan kvant 
texnologik poygasiga qoʻshilish imkoniyati mavjud. KT rivojlanishini 
maqsadli qoʻllab-quvvatlash kvant hisoblash kabi sohalardagi boʻshliqni 
kamaytirishga yordam beradi va bir qator sohalarda, masalan, kvant 
aloqalari sohasida, eksport salohiyatiga ega raqobatdosh mahsulotlarni 
yaratish va xalqaro bozorlarga chiqishga imkon beradi. 
Ushbu sohadagi yetakchi tashkilotlarga Amaliy fizika instituti RAS 
(Nijniy Novgorod); RAS spektroskopiya instituti (ISAN); Moskva davlat 
pedagogika universiteti (MSPU); N.E. Bauman nomidagi Moskva davlat 
texnika universiteti; Novosibirsk davlat texnik universiteti (NSTU, 
Novosibirsk); Rossiya kvant markazi (RKS, MKTsT MChJ); Skolkovo fan 

---

281 
va texnologiyalar instituti (Skoltech); ITMO universiteti (ITMO); Kvant 
texnologiyalari markazi, M.V. Lomonosov nomidagi Moskva davlat 
universiteti (MGU) kabilar kiradi. 
Yangi avlodning turli xil sensorlari uchun texnologiyalarning 
rivojlanishi bir vaqtning oʻzida bir nechta sohalarga kuchli turtki berishi 
mumkin: mudofaa va xavfsizlik, navigatsiya (kosmik, uchuvchisiz 
transport vositalari); qurilish, neft qazib olish va qidiruv ishlari; tibbiy 
diagnostika / terapiya; sanoat 4.0. Kvant sensorlar turli xil fizik 
kattaliklarni oʻlchashga imkon beradi. Umuman olganda, sensorlarning 
asosiy xususiyatlari quyidagilardir: aniqlik, aniqlangan signal kattaligining 
oʻzgarishiga sezgirlik; tahlil qilinadigan signalning oʻziga xosligi; fazoviy 
va vaqtinchalik oʻlchov; dinamik diapazon; ish oraligʻi (chastotali, 
haroratli va boshqalar); javob yoki tahlil vaqti; nisbiy chastotalarni 
takrorlanishi 
(vaqt/chastota 
standartlari); 
aniqlanadigan 
sirtning 
regeneratsiyasi tufayli (masalan, biosensorlarda) takroriy foydalanish 
imkoniyati; energiya iste’moli; oʻlchamlar/ harakatchanligi; texnik xizmat 
koʻrsatish va foydalanishning murakkabligi; xizmat qilish muddati;
qiymati (kapital va operatsion xarajatlar).
Jahonda kvant texnologiyalari va xususan kvant sensorlari 
rivojlanishining barqaror tendentsiyasi mavjud. Global foydalanish 
imkoniyati (sensor turiga qarab) butun dunyo boʻylab TRL 3-9 darajasida 
baholanadi. Bozorda kvant sensorikasi sohasidagi yechimlar asosan xorijiy 
kompaniyalar 
tomonidan 
taqdim 
etiladi. 
Rossiyada 
(TRL 
texnologiyasining rivojlanish darajasi 1–5) asosiy ishlab chiquvchilar 
universitetlar va ilmiy-tadqiqot institutlari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda 
Rossiya 
Federatsiyasida 
ilmiy 
tashkilotlar 
va 
ishlab 
chiqarish 
kompaniyalarining texnologik asoslariga tayangan kvant sensorikasi 
sohasida bir qator istiqbolli yechimlar mavjud. Amaliyotga joriy etish va 
tijorat istiqbollariga ega boʻlgan bunday yechimlar quyidagilarni oʻz ichiga 
oladi: 
optik 
atom 
soatlari; 
rubidiy 
atomlaridagi 
gravimetrlar/akselerometrlar; 
qattiq 
jism 
aylanasi 
ansambllariga 
asoslangan giroskoplar; olmosdagi boʻsh joyni azot oʻrnini bosadigan asos 
va elektr maydonidagi – ranglash markazlaridagi magnit maydoni lokal 
sensorlari va harorat; magnitlangan muhitda izchil aylanish holatlariga 
asoslangan elektromagnit maydoni sensorlari; spintronik sensorlar; 

---

282 
magnetoplazma sensorlari; qattiq fotomultipleyerlar; mikrorezonatorlardan 
foydalangan holda spektrograf (elektron burun); birlik fotonlarning 
manbalari va qabul qiluvchilari. Texnologiyani qoʻllab-quvvatlash arzon 
lazerli modullarni ishlab chiqish orqali amalga oshadi. 
Har uchta asosiy sub-texnologiyalarini qoʻllab-quvvatlash mamlakat 
iqtisodiy taraqqiyoti uchun juda muhimdir. Mamlakatning strategik 
manfaatlari nuqtai nazaridan, asosiy texnologiyalardan biri kvant 
hisoblashlarning kelgusidagi bozorlar uchun ham, davlat xavfsizligi uchun 
ham ta’siri juda katta boʻladi. Shuningdek, ushbu sohada xorijiy ishlab 
chiqaruvchilar mahsulotlariga kirishni cheklash xavfi mavjud. Texnologik 
yetuklik nuqtai nazaridan, bozorga kirish uchun eng yaqin narsa bu milliy 
xavfsizlikni ta’minlaydigan kvantli aloqa texnologiyasidir. Ushbu sohada, 
mamlakatda ishlab chiqarishni maksimal mahalliylashtirish darajasiga ega 
boʻlgan oʻz mahsulotini (pirovard mahsulot va tarkibiy qismlar) ishlab 
chiqarib, uskunadalardagi xatolar xavfini kamaytirish va natijada 
himoyalangan ma’lumotlarga kirish imkoni yoʻqqa chiqarishdir. Kvant 
sensori va metrologiyasiga asoslangan mahsulotlar koʻplab sohalarni 
oʻzgartirish imkoniyatiga ega, ammo ularning bozor potentsialini ochish 
sanoat bilan bogʻlashni talab qiladi. Ushbu subtexnologiyaning 
mahsulotlarini ustuvor masalalarini koʻrib chiqish har bir alohida mahsulot 
kesimida amalga oshirilishi kerak. Ilgʻor raqamli texnologiyalar 
rivojlanishining samaralari texnologik yetakchilik, iqtisodiy rivojlanish, 
ijtimoiy 
taraqqiyotda 
oʻz aksini topadi. Kvant texnologiyalari 
raqobatbardosh bilimlashgan va yuqori texnologiyali iqtisodiyotni 
yaratishda asosiy rol oʻynashi mumkin. KT sohasida milliy texnologik 
loyihalarni amalga oshirish milliy xavfsizlik va texnologik mustaqillikni 
ta’minlashga yordam beradi. Kvant texnologiyalari an’anaviy ravishda 
kuchli boʻlgan ilmiy sohalarda fundamental fan yutuqlariga asoslanadi. 
Ularning rivojlanishi mamlakatning texnologik yetakchiligiga, shuningdek 
iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy taraqqiyotga yordam beradi. Kvant 
texnologiyalarining har tomonlama rivojlanishi nafaqat iqtisodiy 
rivojlanish sur’atlariga sezilarli ta’sir koʻrsatibgina qolmay, balki uning 
tarkibiy qismini sifat jihatidan yaxshilashga, YaIMda ilmiy talabga javob 
beradigan va innovatsion mahsulotlar ulushini sezilarli darajada oshirishga, 
bozorning individual ishtirokchilari tomonidan innovatsion yechimlarni 

---

283 
moslashtirish tezligini kengaytirishga va uzoq muddatli texnologik zaxirani 
yaratishga asos yaratadi. Boshqacha aytganda, bu nafaqat xalqaro 
raqamlashtirish indeksini, balki mamlakatning rivojlanish darajasi va uning 
jahon iqtisodiyotiga qoʻshilishining boshqa tan olingan koʻrsatkichlarini 
ham oshiradi.