O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
Atomdagi kvant jarayonlari 
Maktab kursidan ma’lum boʻlgan Ernest Rezerford atomining 
sayyoraviy modelida elektronlar-sayyoralar Quyosh yadrosi atrofida 
aylanib yuradi, aslida bu mavjud emas. Klassik fizika qonunlariga koʻra, 
halqa orbitalarida harakatlanadigan va tezlashishni boshdan kechirayotgan 
elektronlar energiya chiqarishi va yoʻqotishi kerak. Bunda mos ravishda, 
juda qisqa vaqt oʻtgach, elektronlar yadroga tushishi va atom yoʻq boʻlib 
ketishi kerak edi. 
Nils Bor kvant postulatlari atomdagi elektronning diskret energik 
holati (darajalar yoki orbitalar) toʻplamiga ega va elektronlar ma’lum 
darajadagi fotonni nisbatan quyi darajaga oʻtish paytida taratadi (ya’ni 
chiqaradi). Elektron ma’lum bir energiya darajasida ekan, u nurlanmaydi – 
buni faqatgina boshqa darajaga oʻtganda amalga oshirishi mumkin. 
Borning atom haqidagi nazariyasi, masalan, chiziqli spektrlarning 
mavjudligini tushuntirishga imkon berdi. Spektrdagi chiziqlar shuni 
koʻrsatdiki, atomlar negadir faqatgina tanlangan chastotalarda qabul 
qilingan yoki uzatilgan. Buni klassik usullar bilan tushuntirish mumkin 
emas edi. Faqatgina atom haqidagi yangi gʻoyalar spektrdagi chiziqlar 
ma’lum energiya darajalariga mos kelishini tushunishga imkon berdi. 
Atomda energiya almashinuvi: fotonning yutilishi elektronning 
yuqori energiya darajasiga (masalan: sxemada boʻlgani kabi E1 dan E2 
82
https://uzatom.uz/icat/good-to-know/detail.php?ID=1900 

---

274 
gacha) va chiqarilishi - past darajasiga (E3 dan E2 gacha) oʻtishiga olib 
keladi. (3.33-rasm)
83
 
3.34-rasm. Nils Bor kvant postulatlari
 
1950-yillarda Massachusets texnologiya institutining aspiranti 
muhandislarni lampalar yoki tranzistorlar oʻrniga oʻta oʻtkazuvchan magnit 
kalitlardan foydalangan holda kompyuterlar yaratishga koʻndirdi.
84
Bak ixtirosi ijod mahsuli hisoblanadi. Bundan tashqari, u bugungi 
kunda ham mavjud: kriotron IBMning super oʻtkazuvchan kubitlarni 
yaratish boʻyicha loyihalarining asosida turadi. 
Shunga qaramay, kompyuter muhandisligi tarixi sahifalarida kriotron 
ustida oʻnlab yillar davomida olib borilgan ishlar koʻrinmay qoldi. Koʻplab 
zamonaviy muhandislar ushbu texnologiya haqida hatto eshitishmagan. 
Kvant texnologiyalari tarixi haqida gap ketganda Bakning ishi va uning 
hozir unutilgan kriotronik kompyuteriga alohida toʻxtalish kerak.
Ikkinchi 
Jahon 
urushidan 
keyin 
elektronika 
muhandislari 
fundamental savolga duch kelishdi: elektron raqamli kompyuterlarni 
qanday tuzilishga ega boʻladi? Mantiqiy sxemalar uchun qanday kalitlar 
toʻri keladi? Asosiy xotira uchun nimadan foydalanish kerak? 
83
 https://nplus1.ru/material/2020/01/31/course-quantum-technology-chapter1
 
84
https://habr.com/ru/company/cloud_mts/blog/514284/

---

275 
Uzoq oʻylamasdan, ular asosiy mantiqiy kalit sifatida ishlatiladigan 
turli xil variantlardan elektron lampalarni tanladilar. Bundan tashqari, bitta 
mashina qurish uchun minglab bunday lampalar kerak edi. Oʻsha 
paytlarda tranzistorlarga jiddiy e’tibor berilmadi – ular Bell Telefon 
Laboratoriyalari (
Bell Telephone Laboratories
) tomonidan ishlab chiqilgan 
edi. 
“Xotira” variantlari ham juda koʻp edi: maxsus katod nurlari va 
simob naychalari, aylanadigan magnit barabanlar. 1950 yillarga kelib yana 
bir umidli nomzod paydo boʻldi: magnit yadrolari. Ferromagnitdan 
yasalgan bitta xalqa, qaysi yoʻnalishda magnitlanganiga qarab, 1 bit 
ma’lumotni oʻz ichiga olishi mumkin edi. 
50-yillarning oʻrtalarida birinchi kompyuterlar dunyosi magnit yadro 
xotirasiga ega naychali yadrolar bilan toʻldirildi. Ma’lumki, bir muncha 
vaqt oʻtgach, lampalar tranzistorlar bilan almashtirildi, keyin esa – 
mantiqiy bogʻlanishni amalga oshirish va xotira uchun integral 
mikrosxemalar paydo boʻldi. Ammo 1950-1960 yillarda turli xil 
muhandislar guruhlari raqamli kompyuterlarni yaratishning tubdan yangi 
usullarini qidirishdi. 
Taniqli olimlardan biri Dadli Allen Bak edi. U 1950 yildan 1959 
yilgacha - 32 yoshidagi fojeali oʻlimigacha MTI(Moskva texnologiya 
instituti)da ishlagan. U mikrosxemalar sohasida dastlabki tadqiqotlar uchun 
muhim hissa qoʻshdi. Bundan tashqari, u kriotronning rivojlanishi – oʻta 
yuqori oʻtkazuvchan kalit ishlanmasining muallifi hisoblanadi. Bakning 
soʻzlariga koʻra, uning ishlanmalari kelajakdagi barcha raqamli 
kompyuterlarning asosiy “quruvchi-zanjiri” boʻlishi kerak. Unga GE, IBM, 
RCA va AQSh harbiylari kabi gigantlar ishonishdi. 1950 yillarning 
oxirida kriotonga oid katta ilmiy loyihalar amalga oshirila boshlandi. Ular 
sanoat ishlab chiqarishi “lampalar vorisi”ni – kremniy mikrochiplarini 
tanlaganidan keyingina yakun topdi. 
1948 yilda Dadli Bak Vashington universitetida elektrotexnika 
boʻyicha bakalavr darajasini oldi. Uning birinchi ish joyi AQSh dengiz 
flotining kriptologiya tashkiloti edi. U yerda birinchi raqamli kompyuterlar 
bilan tanishdi. 1950 yilda u Massachusets texnologiya institutiga fizik 
Artur fon Xippel rahbarligidagi elektrotexnika boʻyicha aspiranturaga 
oʻqishga kirdi. Bak Massachusets texnologiya institutining “Whirlwind” – 

---

276 
harbiy maqsadlar uchun moʻljallangan yirik texnologik loyihasida ishtirok 
etish imkoniyatiga ega boʻldi.