O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti qo`lyozma huquqida Jo’rayev Alisher To`lqinboyevich
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III BOB. TURKISTONDA SOVET MATBUOTINING VUJUDGA KELISHI, AN`ANA VA MUNOSABATLAR 3.1. Turkiston matbuoti rivojlanishida mahalliy ziyolilar va yevropaliklarning o`rni Turkiston vaqtli matbuotining rivojlanishida mahalliy ziyolilarimizning o`rni nihoyatda kattadir. Biz bularni quyidagi ko`plab milliy ziyolilarimizning ish faoliyatlarida ko`rib o`tishimiz mumkin. Ulardan biri Munavvar qori Abdurashidxonovdir. Munavvar qori Abdurashidxonov 1878 yil Toshkentning Shayxontohur dahasi Darxon mahallasida tavallud topgan. Toshkentdagi Yunusxon madrasasida, so`ngra Buxoroda tahsil olgan. Munavvar qori Turkiston o`lkasida yangi usul maktabini birinchi bo`lib 1901 yilida o`z hovlisida, keyinchalik Toshkentning turli dahalarida ochishga muvaffaq bo`ldi. Bu maktablar uchun “Adibi avval” va “Adibi soniy” deb nomlangan darsliklar yaratdi. “Taraqqiy”dan keyin milliy matbuotimiz namunasi bo`lgan “Xurshid” gazetasini nashr qildi. “Najot”, “Kengash”, “Osiyo”, “Hurriyat”, “Turon” gazetalarida bosh muharrir, “Sadoi Turkiston”da esa bo`lim muharriri bo`lib xizmat qilgan. 1931 yilda kommunizm qatag’onining qurboni bo`lgan. Masalan, “Xurshid” gazetasining nashr qilinishida Munavvar qori Abdurashidxonov xizmatlari nihoyatda kattadir. Yaqingacha biz “Xurshid”gazetasining birinchi soni qachon bosilgani to`g’risida ma`lumotga ega emas edik. endilikda buni aniqlash mumkin bo`ldi. “Xurshid” gazetasining birinchi soni “Turkiston viloyatining gazeti” ro`znomasida chop etilgan (1906 yil, 21 sentyabr’, 47-son) “Po povodu gazeta “Xurshid” v Tashkente” sarlavhali 49 maqoladan ayon bo`lishicha, 1906 yil 6 sentyabrda chiqqan 1 . Shu maqolada ko`rsatilshicha, birinchi son to`rt sahifadan iborat bo`lgan. Gazetaning Alisher Navoiy nomidagi respublika xalq kutubxonasining nodir nashrlar bo`limida “Xurshid”ning 2- va 3-sonlarigina saqlanib qolgan. 2-son 14 sentyabr’ chorshanba kuni, 3-son esa 21 sengyabr chorshanba kuni chop etilgan. 2-sonining birinchi sahifasida gazetaning chiqish muddati va mazmun yo`nalishini anglatuvchi quyidagi so`zlar yozilgan: “Hozir haftada bir marta, tezdan 2-3 bora chiqadurg’on ilmiy, adabiy, siyosiy, maishiy turkcha jaridadur” 2 . Mazkur sonlarning har ikkisi ham tosh bosma usuli bilan chop etilgan, Ziyo Saidning ko`rsatishicha, "Xurshid"ning to`rtta soni tosh bosmada, qolgan sonlari mix bosmada chiqarilgan. 2-sonda gazeta chop etilgan bosmaxona, gazetaning sotilish narxi, taxririyat manzilgoxi, muharrir va noshirning ism-sharifi haqida ma`lumotlar keltirilgan. Gazeta Toshkentda, V.M. Il’inga qarashli xususiy tipolitografiyada chop etilgan. Gazeta muharriri va noshiri Munavvarxon Abdurashidxonov deb ko`rsatilgan. “Xurshid” gazetasnning mavjud sonlari uning sahifalarida yoritilgan, ko`llanilgan janrlarning xilma–xilligidan dalolat beradi. Anashunday milliy ziyolilarimizdan yana biri bu Mahmudxo`ja Behbudiydir. Maxmudxo`ja Bexbudiy 1875 yil 19 yanvarda Samarqandda ruhoniy oilasida tug’ilgan. Tog’asi Muhammad Siddiq yordamida xat–savod chiqargan. eski maktab-madrasada o`qiydi. Arab tilini o`rganadi. Qozixonalarda mirzalik, muftilik qiladi. 1902 yil Makkaga borib, hoji bo`lib qaytadi. Qozon, Ufa shaharlarida, Saudiya Arabistoni, Misr, Turkiya mamlakatlarida bo`ladi. Jadidchilik harakatining asoschisi Ismoilbek Gaspirali bilan bir necha marta uchrashadi, ma’rifatparvarlik, millat, madaniyat to`g’risida suhbatlar qiladi. U o`z davrining yirik islomshunosi bo`lish bilan birga, siyosatshunoslikda ham ko`zga ko`ringan namoyanda bo`lgan. Vaqtli matbuot sahifalarida zamonasining dolzarb mavzulariga 1 Пидаев Т. Матбуот миллат чироғи. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1999. – Б. 14. 2 Зиё Саид. Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар. Танланган асарлар. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. – Б. 32. 50 bag’ishlangan ijtimoiy–siyosiy, tarixiy, adabiy maqolalari bilan faol ishtirok etgan. Mahmudxo`ja Behbudiy yangi usuldagi maktablarning ilk targ’ibotchisi va asoschilaridan biri bo`lish bilan birga, ana shu maktablar uchun darsliklar yaratgan yirik ma`rifatparvar arbobdir. Mahmudxo`ja Behbudiy 1919 yilning bahorida Qarshi shahrida qatl etilgan. Behbudiy Turkistonda bir nechta gazeta va jurnallar chop etilishiga ko`maklashdi va boshchilik qildi. Ana shunday nashrlardan biri “Samarqand” gazetasidir. “Samarqand” gazetasi Samarqand taraqqiyparvar ma`rifatchilarining to`ng’ich gazetasi bo`lib, u 1913 yil aprel’ oyida Mahmudxo`ja Behbudiyning mas`ul muharrirligi ostida chiqa boshlagan. Gazeta haftada 2 marta 2 sahifada (7-, 8- sonidan so`ng 4 betli) chiqqan. Shuningdek, u 400–600 nusxadan iborat bo`lgan. Tili sof o`zbekcha bo`lmagan, har bir sonida tojikcha she`r na maqolalar ham bosilib turgan. Biroq, “Samarqand” gazetasi moddiy tomondan qiynalib, 45- sonida to`xtashga majbur bo`lgan. Mirzohid Mirvohidov (Quqondan), Akobir Shomansurov (Samarqanddan), ikki yuz mushtariy 500 so`m iona to`plab, yana nashr qilinishini so`rab muharrirga telegramma bergan bo`lsalar ham, gazetani qayta nashr etish mumkin bo`lmagan 1 . “Samarqand” gazetasining bosilish jarayonida unga 2 marta ruxsat olingan bo`lib, birinchisi 1913 yil 10 aprelda beriladi va shundan so`ng gazeta chiqa boshlaydi. Shu bilan birga, Behbudiy negadir 1913 yil 23 may kuni Samarqand viloyati harbiy gubernatoridan “Yangi Samarqand” (“Samarqandi nav” – “Noviy Samarkand”) 2 nomli gazeta chiqarishga ruxsat berishini so`rab yana ariza yozadi. Bu haqda Avsharovaning “Russkaya periodicheskaya pechat’ v Turkestane (1870–1917)” kitobida shunday deyiladi: “Mahmudxo`ja Behbudiy nashr etgan bu gazeta avval “Samarqand”, bir necha soni chiqqach esa –26-, 27-sonlaridan so`ng “Noviy Samarkand” nomi bilan chiqdi. Bu vaqtinchalik 1 Абдуазизова Н.А. Миллий журналистика тарихи ( Генезис ва эволюция ). Биринчи жилд, – Т.: Шарқ, 2008. – Б. 148. 2 Зиё Саид. Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар. Танланган асарлар. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. – Б .42. 51 o`zgarish gazetadan axborot olishda har xillikka olib keldi. 28-sonidan boshlab esa u yana o`z nomiga qaytdi” 1 . Alisher Navoiy nomidagi O`zbekiston Respublikasi Davlat kutubxonasining “Nodir nashrlar” bo`limida “Samarqand” gazetasi taxlamlari ichida “Yangi Samarqand” gazetasining 2 ta soni ham bor (rus tilida). Demak, birinchi arizada gazetani ikki tilda (o`zbekcha va tojikcha), keyingi arizada rus tilida ham chiqarish ko`rsatilgan. ehtimolki, rus tilida ham chiqarish tavsiya etilgan. “Samarqand” boshiga avvalgi jadid gazetalar (“Taraqqiy”, “Shuhrat”, “Xurshid”)ning kuni tushmadi. Behbudiy “Samarqand”da butun Turkiston ziyolilari faol ishtirok etishlarini istadi va gazetaning ilk sonida yozuvchilarga murojaat qildiki, bu murojaat uning oxirgi sonigacha birinchi sahifadan tushmadi: “Islomiyaning saodati va solihiga musulmonlarni madaniyat va fununi zamonadan naflanmoqlari uchun yozilgan mahalliy turkiy va forsiy tillarda maqola va ash`or qabul bulib, ammo jaridaga yozilishi idora ixtiyoridadir” 2 . Bu murojaat gazetaning deyarli har sonida berilishiga qaramasdan, joylardan maqola va xabarlar ko`p kelmaydi. Behbudiy muharrirlik faoliyatining diqqatga sazovor tomoni yana shundaki, u gazeta-jurnalda biron-bir nashrdan ko`chirib yo tarjima qilib material bersa, uning ostida albatta “Idora” yoki “Samarqand” imzosi bilan o`sha material, maqola, sharhga izoh beradi. Milliy ziyolilarimizdan yana biri Ubaydullaxo`ja Asadullaxo`jaevdir. Ubaydullaxo`ja Asadullaxo`jaev – Toshkentda, eski shaharning “Qoryog’di” mahallasida bog’bon Asadulla maxsum (maxdum) oilasida 1880 yilda dunyoga kelgan. Ubaydullaxo`ja rus-tuzem maktabini bitirgach, kelishtiruvchi sud’ya idorasida tilmoch sifatida o`z faoliyatini boshlagan. Uning uquvi, aql-idroki va bilimga chanqoqligi sud’ya e’tiborini o`ziga jalb etdi. Saratov shahriga jo`nashga 1 Абдуазизова Н.А. Ўзбекистонда ижтимоий–сиёсий, адабий–бадиий журналлар ва уларнинг тарихий– тадрижий таснифи масалалари ( ХIХ аср охири – ХХ аср бошлари ): Тарих фан.докт. ... дисс.– Т., 1997. – Б. 55. 2 Зиё Саид. Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар. Танланган асарлар. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. – Б. 43. 52 to`g’ri kelganda Ubaydullani ham o`zi bilan olib ketib, unga ustoz bo`lishining sababi ham shu edi. Saratovda Ubaydullaxo`ja adliya bo`yicha mutaxassislikni o`rganib, ham nazariy, xam amaliy bilimlarni egalladi. O`sha yillarda u rus inqilobiy g’oyalariga qiziqib, eserlar bilan yaqinlashdi. Ubaydullaxo`ja 1909 yilda Lev Tolstoyga xat yozgani va uning ta`limoti haqida o`z fikrlarini bildirgani diqqatga loyiq. Buyuk adib yosh o`zbek yigiti maktubiga javob yozib, Saratovga yo`llagani ham Ubaydullaning aql-zakovati ulug’ alloma e`tiborini jalb qilganidan dalolat beradi 1 . U sotsial-demokrat, eserlar dasturi bilan tanishdi va o`z dunyoqarashini shakllantirishda ular tajribasidan foydalandi. Saratovlik eserlar tavsiyasi bilan Ubaydullani eser, Toshkent okrug sudi ishonchli vakili (davlat xizmatidagi advokat) Ivan Charkovskiy o`z idorasiga ishga oldi. Oliy ma`lumotli Ubaydulla qisqa muddat ichida mustaqil ravishda advokatlik ishini yurita boshladi. Biyron ruscha nutqi, adliya ishining nozik nuktadoni, Rossiya imperiyasi qonunlari majmuasining bilimdoni sifatida mijozlari ishini muvaffaqiyat bilan yakunlagani, bir necha katta sud jarayonida g’alaba qozongani unga obro`– e`tibor keltirdi. Rossiya maxfiy xizmati – TRMB boshlig’i polkovnik M.Volkov uni 1913 yildan o`z hisobiga olib, muntazam kuzatuvda saqlagani sababini shunday izoqlagan: “Ubaydulla Asadullaxo`jaev Toshkent sartlaridan. Xususiy ishonchli vakil. Xo`jaev Saratovdan Toshkentga qaytib, qisman advokatlik va qisman tashkilotchilik qila boshlagan. 1913 yildan TRMB ga e`tiqodli panislomchi sifatida ma`lum. U “Umid” deb atalgan ilg’or musulmon guruhiga etakchilik qila boshlagan” 2 . Ubaydullaxo`ja do`sti Munavvar qori, Abdulla Avloniy, Ilhomjon Inog’omov, Komilbek Norbekov, To`lagan Xo`jamyorov (Tavallo), Muhammad Poshshaxo`jaev, Toshpo`lat Norbo`tabekov va boshqalar bilan birgalikda “Turon” jamiyatini tashkil qildi. Ubaydullaxo`ja 1914 yilda “Sadoi Turkiston” gazetasini 1 Муҳаммадхонов Х. “Убайдуллфхўжа Асадуллахўжа ким эди?” // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. – Т., 1991. – №5. – Б. 12. 2 Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архиви ( ЎзР МДА ), ТФ–461, 1–рўйхат, 1968–иш,13–варақ. 53 nashr qilishga muvaffaq bo`ldi. “Sadoi Turkiston” gazetasining Turkiston ijtimoiy hayotida tutgan o`rni, mazmuni va g’oyaviy yo`nalishi, rubrikalari, tiraji va tarqalishi, mualliflari va publitsistlari, shuningdek, o`zbek milliy matbuoti tarixida umummilliy matbuot nashri martabasiga ko`tarila olishi, yuksak poligrafik saviyada chop etilishi, ommabop nashr sifatida shu davr milliy nashrlari safida eng oldingi o`rinni egallashi uning beqiyos tarixii faoliyatidan dalolat beradi. “Sadoi Turkiston” gazetasi xususida fikr yuritishdan avval bu haqda ko`plab adiblar, adabiyotshunos olimlar o`z tadqiqotlarida yozib qoldirishgani aytib o`tishni joiz. Masalan, O.Sharafiddinov. I.G’afurov, SH.Turdiev, N.Karimov, B.Do`stqoraev, M.Olimov, U.Dolimov, Z.Eshonova, T.Pidaev, S.Halimova va boshqalar gazstaning ko`pqirrali faoliyatini tahlil qilishgan va manba sifatida unga katta baho berishgan. A.Jalolov va H.O`zganboev “O`zbek ma`rifatparvarlik adabiyotining garaqqiyotida vaqtli matbuotning o`rni” nomli kitoblarida “Sadoi Turkiston” gazstasi va “ma`rifat” masalasini yoritishgan. “Sadoi Turkiston” 1914 yil 1 apreldan Toshkentda chiqa boshlagan. Gazeta nomining ostida “Hozirda ikki chiqadigan adabiy, iqtisodiy, fanniy va maishiy turkcha jaridadur” deb yozib qo`yilgan 1 . Noshiri va muharriri mashhur advokat Ubaydullaxo`ja Asadullaxo`jaev bo`lgan. “Sadoi Turkiston” ning muharrirlaridan biri, otashin fikrli shoir Abdulla Ashtoniy gazetani ham, uning o`quvchilarini ham 1-sonda shunday dsb qutlagan edi: Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|