O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti qo`lyozma huquqida Jo’rayev Alisher To`lqinboyevich
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
31 II BOB. TURKISTONDA MILLIY RUHDAGI MATBUOTNING VUJUDGA KELISHI 2.1. Jadidlar tomonidan chop etilgan gazeta va jurnallar Rus hukumati mahalliy xalqlar ong-bilim darajasining yuksalishidan aslo manfaatdor emasdi. Shu bois u milliy ongning yuksalishiga xizmat qiladigan vositalarning, jumladan, tub aholiga mo`ljallangan milliy tildagi davriy nashrlarning mavjud bo`lishiga uzoq muddat yo`l qo`ymadi, tub aholiga ishonchsizlik bilan qaradi. 1906 yilga qadar butun Turkistonda general– gubernatorlikning rasmiy nashri hisoblangan “Turkiston viloyatining gazeti” dan bo`lak boshqa birorta milliy gazeta nashr qilinmaganligini faqat shu bilan izohlash mumkin. Butun ijtimoiy hayot Turkistonning rus qismidagina kechar edi. Mahalliy aholini bu hayotga jalb qilmoq uchun hech bir jiddiy harakat qilinmadi. Hatto mahalliy millatlarga mansub mualliflar hamkorligidan foydalangan rasmiy nashr hisoblanmish “Turkiston viloyatining gazeti” muxarriri: “Mahalliy aholiga mansub kishilarni hamkorlikka jalb qilib bo`lmaydi, chunki ular matbuot shartlarini tushunmaydilar va o`z xabarlarida shaxsiy manfaatlaridan voz kecha olmaydilar” 1 , - deb hisoblagan edi. Turkistonda o`zbek tilidagi dastlabki mustaqil nashrlar asrimizning boshidagina, aniqrog’i 1905–1907 yillardagi birinchi rus inqilobi davrida, “Turkiston viloyatining gazeti” chiqa boshlaganidan salkam qirq yil o`tgandan 1 Пидаев Т. Матбуот миллат чироғи. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1999. – Б. 5. 32 keyingina vujudga keldi. Bu shubhasiz, o`lka ijtimoiy hayotida tarixiy ahamiyatga molik muhim voqea edi. Inqilob zarbasidan sarosimaga tushgan rus hukumati matbuot sohasida ham yon berishga majbur bo`ladi. Ilg’or musulmon ziyolilari bundan foydalanib, davriy nashrlar chiqarish to`g’risida ruxsatnoma olishga erishdilar. Shunday qilib, avval Toshkentda, keyinroq Samarqand, Qo`qon va Buxoroda birin–ketin ijtimoiy–siyosiy va adabiy mazmundagi bir qator o`zbekcha davriy nashrlar tashkil topdi. Ularning tashkilotchilari, muharrirlari va yetakchi mualliflari XX asr boshida Turkistonda ma`rifatchilik zamirida yuzaga kelgan jadidchilik harakatining mafkurachilari bo`lishgan. Jadidlar istilochilar va mahalliy mustabidlar oyog’i ostida toptalgan Turkiston o`lkasini savodli, ma`rifatli, taraqqiyotga erishish, obod yurtga aylantirish orzusi bilan yashadilar va matbuotni shu orzuga erishish yo`lidagi qudratli vosita deb bildilar. Turkiston jadidlarining yetakchi namoyondalari Maxmudxo`ja Bexbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniylar taraqqiyparvar yo`nalishdagi o`zbek matbuotini shakllantirishga katta hissa qo`shdilar. Mahmudxo`ja Behbudiy milliy jurnalchilikka asos soldi. U tashkil etgan “Oyina” jurnali (1913–1915 y.) o`zbek tilida chiqqan birinchi jurnaldir. Ikki yil davomida uning 68 ta soni ( jami 1720 bet) nashr etilgan. So`nggi son 1915 yil 15 iyunda chiqqan 1 . Jadidlar milliy davriy nashrlar faoliyatini tashkil etish va yo`lga qo`yishda mahalliy rus matbuoti hamda Rossiyaning turli hududlarida tatar tilida nashr qilingan gazeta va jurnallar, birinchi galda buyuk ma`rifatchi Ismoilbek Gasprinskiy muharrirligida chiqqan mashhur “Tarjumon” gazetasining ish tajribasiga tayandilar 2 . Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov “Turkiston” gazetasi muxbirining savollariga bergan javoblarida shunday deydilar: “Asrimiz boshlarida jadidlarning o`z hisobidan maktablar, kutubxonalar, qiroatxonalar, teatrlar, ro`znomalar tashkil etganliklarini bir eslaylik. Nahotki bugun yurtimizda ana shunday saxovat 1 Нишонова Г.У. Ўзбек публицистикасининг шаклланиши ҳамда ривожланишида “Ойна” журналининг ўрни ва аҳамияти : Филология фан.ном. ...дисс. – Т., 2008. – Б. 45. 2 Абдуазизова Н.А. Туркистон матбуоти тарихи ( 1870–1917 й.й.). – Т.: Академия, 2000. – Б. 54. 33 buloqlari qurib qolgan bo`lsa!... Axir to`kib–sochib qilinayotgan to`rtta to`y o`rniga bitta maktab qursa bo`ladi–ku! Axir shu maktabda begona emas, o`zimizning farzandlarimiz, ertaga sizu bizning o`rnimizga keladigan, chirog’imizni yoqadigan, shu Vatanga egalik qiladigan o`g’il qizlarimiz o`qiydi- ku!” 1 . Bu so`zlar asr boshida yashagan, o`z millatining yorqin istiqboli xaqida qayg’urgan jadidlar hayoti va faoliyati biz uchun ibrat ekanligining, ular ilgari surgan g’oyalar bugungi kunda xam o`z dolzarbligini yo`qotmaganligini isbotidir. Dastlabki soni 1914 yil 4 aprelda chiqqan, tashkilotchisi jadid Ubaydullaxo`ja Asadullaxo`jaev bo`lgan “Sadoi Turkiston” gazetasining dastlabki sonlarida ham “pul topib, aql topmagan”, nom chiqarish uchun topganini isrofli to`ylarga sarflashni ma`qul ko`radigan, yo`lidagi xayriya ishlaridan o`zini chetga oluvchi “qurumsoq boylar” keskin tanqid ostiga olingan edi. Gazetaning bu chiqishi respublikamiz Prezidentining fikriga, u kishi e`lon qilayotgan farmonlarga batamom xamohang keladi 2 . XX asr boshidagi o`zbek milliy matbuoti tarixida “Taraqqiy” (1906) gazetasi alohida o`rinni egallaydi. Bu gazeta ozod, ma`rifatparvarlik g’oyalarini ilgari surdi, jadidlarning qarashlariga asoslanib, Turkistonda istiqlolning ma`naviy zamini masalasiga katta e`tibor berdi, ilm–ma`rifatni ana shu istiqlol ma`naviy zamini deb bildi va shu masalani hamisha diqqat markazida tutdi, o`zbek millatining jaholatdan qutilishi, taraqqiy topishi haqida qizg’in bahs yuritdi, demokratik tartiblar uchun kurashdi. “Bu gazeta, - deb yozgan edi atoqli o`zbek ma`rifatparvari Abdulla Avloniy, – elning sevib o`qiy turgan bir gazetasi bo`la oldi. Bu gazeta o`sha zamon musulmon gazetalari ichida eng so`li bo`lib, hukumatga va uning ma`muriyatiga qarshi o`t ochdi. Bu gazeta erli yosh yozuvchilarga sahifasidan keng o`rin berdi” 3 . 1 Пидаев Т. Матбуот миллат чироғи. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1999. – Б. 6. 2 Пидаев Т., Ҳалимова С. Убайдулла Асадуллахўжаев ва “Садои Туркистон “ газетаси // Ўзбекистон матбуоти. – Т., 1997. – №1. – Б. 14. 3 Абдулла Авлоний. Бурунғи ўзбек вақтли матбуотининг тарихи // Туркистон. 1989. 18 июль. 34 “Taraqqiy” ning adabiyotlardagi talqini masalasi hususida ham fikr bildirmoqlik mustaqil mulohazalar uchun foydadan xoli emas. Turkistonda nashr etilgan ilk gazeta “Taraqqiy” haqida shu paytgacha bir qator tadqiqotlar yaratildi. “Turkistonda matbuotning na holda, na darajada o`ldig’ini imkon boricha ko`rsatarmiz”, deb yozgan ilk matbuot tadqiqotchisi Cho`lpondir: “Taraqqiy – taraqqiyparvar bir gazeta bo`lib, muharriri ichki Rusiya totorlaridan Ismoil Obidiy yo`ldosh edi. Oktyabr inqilobindan so`ngra bu kishi so`l susiyolist revolyusioner firqasi vakili o`laroq doxiliya ko`misori mansabinda bo`lindi. Ikki oy qadar davom etgandan so`ngra xukumat tarafindan bekitildi” 1 . Bu mavzuda, shuningdek, Abdulla Avloniyning “Burung’i o`zbek vaqtli matbuotinipg tarixi” axborotnomasini ham dalil sifatida ko`rsatish mumkin. Unda muallif gazeta haqida qisqa va aniq fikrlarni bayon etgan: “Taraqqiy” gazetasi Ivan Geyerning to`xtalg’on gazetasi o`rniga chiqqan, desa mumkindir. Uning obunachilarining qolg’a(n) haqiga “Taraqqiy” gazetasi yuborildi. Bu gazeta tez fursatda shunday shuhrat qozondiki, hatto gazeta muharriri bo`lg’on Ismoil Obidiyga “Taraqqiy” ismi (laqabi) berildi. Hozirgacha xalq Ismoil Obidiyning ismini Taraqqiy deb yuritalur 2 . “Taraqqiy” gazetasi haqida Ziyo Saidning “Jadidlar va ularning matbuotiga bir qarash” maqolasida huddi shunday ma`lumotlarni uchratish mumkin. Ziyo Saidning “O`zbek vaqtli matbuoti tarixiga materiallar (1870–1927)” asarida u “Qora guruh ulamolari bilan qattiq tortishdi, ularni xalq orasida obro`larini tushirishga harakat qildi. Orasira hukumatga ham tegib turdi. Mazkur gunohlari uchun 20–nomeriga yetganda hukumat tomonidan musodara etilib, muharriri qamoqqa olindi”, deb yozgan edi. 1 Абдуазизова Н.А. Миллий журналистика тарихи ( Генезис ва эволюция ). Биринчи жилд, – Т.: Шарқ, 2008. – Б. 96. 2 Абдулла Авлоний. Бурунғи ўзбек вақтли матбуотининг тарихи // Туркистон. 1989. 18 июль. 35 T.Ernazarov “Turkistonda vaqtli matbuot” asarida “Taraqqiy” da bosilgan materiallarning umumiy mazmuni, gazeta muharririning “Russkiy Turkestan” gazetasi bilan hamkorligi, rus amaldorlari, ruhoniylar va boylarning gazetaga salbiy munosabati haqida fikrlar bildirgan. “Taraqqiy” haqida yaratilgan tadqiqot ishlaridan yana biri Solih Qosimovning “Guliston” jurnalining 1979 yil 9-10 sonlarida e`lon qilingan “Kurash sahifalari” maqolasidir. Shuningdek, A. Jalolov va X. O`zganboevlarning “O`zbek ma`rifatparvarlik adabiyotining taraqqiyotida vaqtli matbuotning o`rni” kitobida va “O`zbek tili va adabiyoti” jurnalining 1986 yil 3–sonidagi “Taraqqiy” va adabiy hayot maqolasida ham “Taraqqiy” gazetasi faoliyati tahlil qilinadi. Bu tadqiqot va izlanishlarda ham vaqtli matbuotning adabiyot rivojiga qo`shgan hissasi ta`kidlanib, ijtimoiy–siyosiy xayotga matbuotning ta`siri masalalari o`z bahosini olgan. “Taraqqiy” ilk sonlaridanoq mahalliy xalq orasida erk, hurriyat, istiqlol g’oyalarini tarqatishga intildi. Gazetaning 1–sonidagi “Toshkand, 14 iyun’” sarlavhali tahririyat maqolasida Rusiyada inqilobiy kurashlar, qon to`kishlar, jon fido kilishlar tufayli 17 oktyabr’ manifestiga erishilgani haqida fikr yuritilarkan, o`zbek va tatar xalqlari (umuman, musulmon qavmlari) inqilobiy harakatga faol katnashmayottanliklari alohida ta`kidlanadi. Shunisi diqqatga loyiqki, “Taraqqiy” rus ma`murlarining mustabidlik siyosatini ro`y-rost fosh qilib tashlay olgan. Chunonchi, “musulmoncha bir kichkina risola bosdurmoqchi bo`lsak, – deb yozadi gazeta, sahifalar ortiqli, turtiqli buzulib, qo`limizga qaytur edi. Maktablar ochadigan bo`lsak, turli bahonalar bilan yopishar, madrasalarimizni “pechatlashub”, 2–3 tiyin masjid, madrasa vaqflarindan ham ayrilur edik” 1 . Gazeta mustamlakachilarning kirdikorlarini xalqqa ochiq tasvirlab beradi, milliy zulmning, erksizlikning yurakni zirqiratadigan xo`rliklarini yorqin ko`rsatadi. “O`zlari tilagancha, yozadi gazeta, qo`y orasida bo`ri yurgandek bizga 1 Пидаев Т. Матбуот миллат чироғи. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1999. – Б. 10. 36 dinimiz va Qur`oni sharifimizni haqorat etub, masjid, madrasalarimizning 3–4 tiyin vaqflaridan ayrilg’onlarimiz etmasa, butun dunyog’a haqorat qildurub missiyunerskiy gazetalarda bosdurub nashr qilurlar edi”. “Taraqqiy” gazetasi rus ma`muriyatining qiyofasini ko`rsatish orqali Rossiyadagi davlat tuzumining yaramasligini ochib tashladi. Chunonchi, gazetaning 1906 yil 8 avgust sonidagi “Ma`murlar” sarlavhali maqolada har bir mamlakat hayotida ma`murlarning tutgan o`rni va asosiy vazifasi haqida fikr yuritilgan. Rusiyadagi ma`murlari nazarda tuttan holda yozarkan, gazeta fuqoralar uchun xizmat qilish o`rniga oddiy xalqni ezish, mol-mulkini o`zlashtirish yo`liga o`tdilar, deydi. “Jami ahloqi fosidani bular nashr etdilar. Dunyoni fasodiga bular sabab va bois bo`ldilar... Bir millatni ikkinchi millatga kaltak qilub, qon to`kmak hunarini asar etmak bularning ixtiro` qilg’on hunarlaridur. Zulm qilmoq, ilmg’a sad tortmoq, muxtalif millatlar orasiga adovat solmoq kabi asbobi madaniyat bo`lg’on hunarlarga ham mahorat kasb etdilar” 1 . Bu tavsif Rus amaldorlarining chinakam qiyofasini ochib tashlaydi. “Taraqqiy” ruslarga qarshi har qanday harakatni qizg’in quvvatlagandi. Uning 8 va 9–sonlarida Turkiston bol’sheviklarining namoyandasi V. Morozovning maqolasi ham bosilgan. Ammo “Taraqqiy” bol’sheviklar mafkurasidan ko`ra kengroq va boyroq maslakni ilgari surdi. Bular uning yozishicha, quyidagilar: “muqtaziy hol va zamondir”, ya`ni zamonasining va muayyan holatning zaruriy, talab etilganlarini yozishdir. Buni gazeta shunday izohlaydi: “Gazetamiz: “Taraqqiy” nominda o`lub, bora–bora jismi ham ismig’a muvofiq o`lub millatimizni “keyin” qolmog’iga jaholati va g’aflati oliyda o`lub boshqa millatlardan kam darajada qolmog’ig’a aslo rozi emasdirmiz. Baqadari imkon millati islomni oliy darajada o`lmog’ig’a va millati islomdagi tijorat, kasb–korning ortmog’iga yo`l izlab ijtihod qilur. Jaholat har millatni keyin qoldirib atrofig’a qorongulik keltirmog’i xar kimga ma`lumdir. Binoan alayha gazetamizning najotimizg’a, diniyo va oxiratda mas`ud o`lmoqimizg’a yolg’uz ilm bobidur, 1 Ўша жойда, – Б. 10. 37 demak, eng birinchi vazifasidir. Alhamdullila sam alhamdulilla aholi viloyatimizning bu kunlarda uyqularindin uyg’onub emoqg’a g’izo, icharg’a suv izlagandek har tarafdan oxista-oxista kelgan ovozlarga quloq solub turuvlari: oralaridan bir odamning “zamonamiz foyda va istifoda zamonidir; millat manfaatina xizmat etmak zamon ba zamon, tortkan mehnat, ko`rgan zahmatlaridan qutilaturg’on zamon bu zamon. Din va dunyomiz uchun g’ayrat qilub ibrat oladurg’on zamon –bu zamon. Har kim o`z xissasin olub turg’on muddatda og’iz ochub qoladurg’on zamon emas”, deb bergan ovozlarimizni eshitgudek ko`rinurlar” 1 . Mazkur parchada gazetaning asl maslagi ifoda qilingan. Unda ta`kidlanganidek, “Taraqqiy” butun o`zbek millatining jaholatdan qutilishi, taraqqiy qilishi, erki va istiqloli uchun kurashdi. Bu maslak keyinroq jadidlar g’oyasi, harakat esa jadidchilik deb ataldi. Turkistonda asrimizning ikkinchi o`n yilligida nashr qilingan "Samarqand" (1913 y.), "Sadoi Turkiston" ( Toshkent, 1914–1915 yy.), "Sadoi Farg’ona" ( 1914- 1915 yy.) gazetalari, "Oyina" ( 1913-1915 yy.) jurnalining ham matbuotimiz tarixidagi o`rni salmoqlidir. Yurt ravnaqi, millat kamoloti manfaatlarini faoliyat mezoni qilib olgan bu nashrlar Turkiston istiqloli va istiqbolining ma`rifiy- ma`naviy negiziga aloqador muammolarga katta e`tibor berganliklari bilan ajralib turadi. Jadidlar milliy taraqqiyot taqdirini ma`naviy barkamol insonlar hal qilishini chuqur anglagan edilar. Yuqorida nomlari zikr etilgan nashrlarda insonlarni ijtimoiy hamjihatlikka, adolatga, insofga va diyonatga chorlovchi, jaholat, bid`at, loqaydlik, mutaassiblik, axloqsizlikni va turmushdagi boshqa salbiy hodisalarni keskin fosh qiluvchi talaygina adabiy-jurnalistik asarlar chop etilgan bo`lib, ularda milliy taraqqiyotni ta`minlashga qodir bo`lgan ma`rifatli insonlarni tarbiyalash maqsadi ko`zlangan. Jadid gazetalarining faoliyati mashaqqatli kechdi. Rus ma`muriyati ularni qattiq iskanjaga oldi. Toshkentda chiqqan "Taraqqiy" (1906 y.). "Xurshid (1906 1 Пидаев Т., Дўстқораев Б. “Тараққий” газетаси // Халқ сўзи. 1993. 11 июнь. 38 y.), “Shuhrat” (1907 y.), "Osiyo" (1908 y.) gazetalari Turkistondagi rus ma`muriyati tomonidan yopib qo`yilgan bo`lsa, boshqa milliy nashrlar aksariy hollarda moliyaviy qiyinchiliklar tufayli chiqishdan to`xtagan. 1917 yil fevralidagi ikkinchi rus inqilobidan so`ng Turkistonda o`lka hayotini demokratik asosda yangilash talabi bilan chiqqan qator yangi milliy davriy nashrlar paydo bo`ldi. Milliy harakatni avj oldirishda, o`zbek xalqining ixtimoiy-siyosiy faolligini milliy istiqlol uchun kurashga yo`naltirishda shu yili tashkil bo`lgan "Najot", "Turk eli", "Turon", "Ulug’ Turkiston" (Toshkent), "Hurriyat" (Samarqand), "El bayrog’i" (Qo`qon) gazetalari va "Yurt" (Qo`qon), "Chayon" jurnallarining xizmati sezilarli bo`ldi 1 . Mazkur nashrlar asosan Turkistondagi jadidchilik xarakatining faol namoyandalari tashabbusi bilan yuzaga keldi va ularning ijodiy hamkorligida faoliyat ko`rsatdi. Chunonchi, "Najot" gazetasi faoliyatiga Munavvarqori Abdurashidxonov raxbarlik qilgan, "Turon" gazetasining tashkilotchisi Abdulla Avloniy bo`lgan. Samarqandda chiqqan "Xurshid'' gazetasiga, jumladan, Abdurauf Fitrat va Hoji Muinlar muharrirlik qilganlar. Asrimiz boshidagi o`zbek publitsistikasining etakchi namoyandasi –Mahmudxo`ja Bexbudiyning "Hurriyat" gazetasida dolzarb ijtimoiy–siyosiy mavzulardagi talaygina maqolalari chop etilgan. Jadidlar asos solgan o`zbek milliy matbuoti o`z yo`lidagi g’ovlarga qaramay, milliy ong, milliy til, milliy adabiyot va jurnalistikani shakllantirishga barakali ta`sir ko`rsata oldi. Unga aksilinqilobiy matbuot tamg’asi bosildi. Shuni alohida qayd etish joizki, sho`ro tuzumi davrida jadidchilik harakatining o`zbek xalqining ijtimoiy–siyosiy va madaniy xayotidagi ahamiyati tarixiy haqiqatga zid ravishda buzib talqin qilindi. Jadidchilik harakati milliy ozodlik harakati bilan chambarchas bog’liq ijtimoiy-siyosiy hodisa ekanligi inkor etildi. 1 Мингноров А.Т. Туркистондаги миллий озодлик ҳаракати масалалари давр миллий матбуотида ( 1917 йил февраль – 1918 йил ўрталари ) : Тарих фан.ном. ...дисс. – Т., 2000. – Б. 89. 39 Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, yurtimizda qaror topgan mustaqillik tufayli biz endilikda tarixiy merosimizni haqqoniy o`rganish va baholash imkoniga erishdik. Mustaqil O`zbekiston jumhuriyati Oliy Kengashi 1993 yilda "Taraqqiy" gazetasining 1–soni chiqqan 27 iyun’ sanasini o`zbek jurnalistlarining kasb bayrami sifatida nishonlash to`g’risida mahsus qaror qabul qildi. Bu milliy matbuotimizning xalqimiz ravnaqidagi beqiyos xizmatiga berilgan munosib bahodir. Hozirgi kunda tariximizga jadid matbuoti nomi bilan kirgan XX asr boshidagi o`zbek milliy matbuotining keng qamrovli, haqqoniy ilmiy tarixini yaratish ilmiy jamoatchilik oldida ko`ndalang turgan dolzarb vazifalardan biridir. Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|