O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti qo`lyozma huquqida Jo’rayev Alisher To`lqinboyevich
Mahalliy matbuotda Turkiston xalqlarining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Mahalliy matbuotda Turkiston xalqlarining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy ahvolining yoritilishi XX asr boshlaridagi mahalliy milliy matbuotda Turkiston xalqlarining ijtimoiy–siyosiy, iqtisodiy hayoti muntazam yoritilib, omma e`tiborini bu voqea- hodisalarga jalb qilingan. Bu borada milliy ziyolilarimiz – jadidlar boshchiligida nashr qilingan gazeta va jurnallarning xizmatlari nihoyatda kattadir. Biz bularni bir qator mahalliy davriy nashrlar faoliyatida ko`rishimiz mumkin. Misol uchun ilk milliy nashrlarimizdan “Taraqqiy” gazetasida e`lon qilingan ma`lumotlarni va bosilgan maqolalarni keltirib o`tishimiz mumkin. Avvalo shuni aytish joizki gazetaning o`quvchilari juda keng miqyosda bo`lgan va ko`pchilikni tashkil qilgan. Gazetada “Toshkent 14 iyun’”, “Toshkent 22 iyun’”, “Toshkent 16 iyul’”, “Toshkent 9 avgust”, “Mamlakat xabarlari”, “Toshkent axbori”, “Rossiya xabarlari”, “Xorijiya xabarlari”, “So`nggi xabarlar”, “Doxiliya xabarlari”, “Telegraf xabarlari” kabi ruknlar ostida berilgan maqolalar hanuzga qadar o`z qiymatini yo`qotgan emas. “Taraqqiy”da bosilgan maqola va xabarlarning mazmuni asosan ilg’or g’oyalarni tarqatish, dini islomning mustamlakachilar tomonidan 40 kamsitilayotganiga qarshi kurashish, milliy mustaqillikka erishish yo`llarini izlashdan iborat bo`lgan. U umumiy o`qitishni milliy tilimiz va odatlarimizdan kelib chiqib olib borish kerakligini qattiq talab qilgan edi. Gazetaning ilk satrlaridanoq bu g’oyalar to`la o`z aksini topa borgan. Jumladan, uning birinchi soni va ilk sahifasi shunday satrlar bilan boshlangan: “Biz musulmonlarning hurriyatga haqlari bormu? Yo`q! Qarindoshlar, yuz martaba yo`q!.. Bu ikki yil ichida hamma xalq tortishdi, kurashdi. Musulmonlar esa uxlashdi. Peterburg, Moskva va boshqa joylardagi tortishuvlar, mehnatkashlarning haq-huquq talashganini ko`rib bizning bolalarimiz bizni vahshiylar deb atarlar” 1 . Bu satrlar “Toshkent 14 iyun’” sarlavhali maqoladan olindi. Mana shu satrlarning o`ziyoq, biz o`rganganchalik xalqni inqilob emas, balki milliy mustaqillik uchun kurashga chorlovchi bir da`vat ekanligi yaqqol ko`rinib turibdi. “Duma hususida” deb nomlangan maqolada gazeta Rossiya hukumatining qoloq siyosati, yangi tuzilgan Dumaning xalq ahvolini yaxshilay olmasligi haqida fikr yuritadi. Rivojlanish va yuksalishda ilgarilab ketgan Frantsiya ham Angliyada davlatchilikning qonun va nizomlari mustahkamligi, ularning xalq hayotini yaxshilashga qaratilgan tomonlari yoritib beriladi: “... obodligi baland darajag’a etg’on mamlakatlarda ( Fransiya, Angliya ) mamlakatdorlikning - qonuni o`z ma`nig’a muvofiq bo`lmay qolg’on nizomlarini mansux qilmoq va yangi nizomlarni chiqarmoq yurtning sohib fuqarolarning ixtiyorida erur. YUrt bul xususda sohib ixtiyor va iqtidor bo`lib, o`z ichidan mo``tabar va inobatlik odamlarni saylab alarni parlament, ya`ni Dumag’a yuboradurki, ul saylangan deputatlar (vakillar) parlament, ya`ni Dumaning majlislarinda jami fuqarolarga manfaat etkuradurgon nizom va qoidalarni ittifoq bilan ixtiro aylab alarni mustahkam qilmoq uchun mamlakatning boshlig’iga manzur qilurlar. Mamlakat 1 Абдуазизова Н.А. Миллий журналистика тарихи ( Генезис ва эволюция ). Биринчи жилд, – Т.: Шарқ, 2008. – Б. 139. 41 boshlig’iga joizdurki, ul qoidalar anga ma`qul bo`lmasa, alarni uch martag’acha rad qilg’ay” 1 . “Fel’eton” rukni ostida nashr etilgan Munavvar qori Abdurashidxonovning “Bizning jaholat – jahli murakkab” sarlavhali maqolasi o`sha davrda beqiyos ahamiyatga molik bo`lgan hodisa edi. Maqolada muallif qalamga olgan salbiy illatlar - maktab va madrasalarning qoloqligi, muallimlar zamonaviy ta`lim- tarbiya usullaridan bexabarliklari barobarida, bu usullarni egallab olishga intilmayotganidan qattiq tashvish tortadi. Shu bilan birga johil muallimning kaltagi zarbidan talabaning vafot etish holati yuz bergani, shunday holatda ham ta`lim-tarbiyani isloh qilish uchun hukumat jon kuydirmayotgani va kuydirmasligini isbotlab bergan. Bunday hollar esa millatning bosqinchilar asoratida qolib ketishiga zamin hozirlashini to`la asoslab bergan: “... har millatning maktab va madrasasi o`ldug’i kabi bizning maktab va madrasalarimiz, garchi benizom va beusul bo`lsa ham, yo`q demak darajada oz emasdur. Va lekin dunyog’a nima uchun kelgonini bilmay ilm va maorif-g’a aslo rag’bat qilmay jonidin shirin bolalarini ko`cha-bako`cha kezdurib bechora ma`sumni aziz umrini jaholat otashina yondiruvchi beahamiyat va bediyonat otalar ham oramizda oz emasdur. Ko`p dindoshlarimizni ko`rarmizki, o`z farzandlarini aslo maktabg’a bermay orqalaridan ergashtirib ruslar eshigida o`zlari kabi xizmatchilikg’a o`rg’atub, dunyo va oxiratni saodati o`lg’on ilm va maorifdin mahrum qilmoqdin hech bir ibo qilmaslar” 2 . Millatning ertasini o`ylab jon kuydirayotgan ziyolilarimizning barchasi bu jaholat millat asoratga tushishiga sharoit hozirlab berishini o`sha davrdayok, anglab etib, bunday holga tushmaslik uchun qattiq kurash olib borganlar. Munavvar qorining yuqoridagi maqolasida quyidagi parcha jaholat insonni, ayniqsa, bitta millatni qay darajaga tushirib qo`yish tasviri juda ham yuksak iqtidorning aks-sadosi, haqiqiy millatparvar xalqning nidosi edi: “... bu jaholat 1 Пидаев Т., Дўстқораев Б. “Тараққий” газетаси // Халқ сўзи. 1993. 11 июнь. 2 Пидаев Т., Дўстқораев Б. “Тараққий” газетаси // Халқ сўзи. 1993. 11 июнь. 42 natijasida o`zimiz erlik musulmonlardan o`ldug’imiz xolda musofir rus va yahudiylar eshigida mardikor va xizmatchi o`lduk. Va bu jaholat xohishidurki, millat foydasi uchun jonini qurbon qilmoqqa loyiq arslon kabi yigitlarimiz butun millatni o`ylaridan chiqarib iste`dod va g’ayratlarini choyxona va pivaxonalarig’a sarf etmakdadurlari” 1 . Maqola davomida Munavvar qori bu jaholatning aybdori kim, degan g’oyani ilgari suradi. Va aytadiki, bu jaholatning aybdori bolasini o`qitolmagan ota ham emas, chunki uning bolani o`qitash uchun iqtisodiy tomondan qurbi etmaydi. Buning aybdori maktab muallimlari va madrasa mudarrislari ham emas. Mazkur yurtda buning aybdori hukmronlikni o`z qo`liga kiritgan va mustamlakachilik tarixida deyarli uchramagan bir odat – millatni asoratga tushirish uchun uning milliy odatlari va milliy ma`naviyati, dini, tilini o`rganishni cheklab qo`yayotgan bosqinchilik tuzumi va shu tuzumning yurt, millatga keltirayotgan hamda keltirajak ofatlarini ko`ra bila turib o`zining halovatini o`ylagan sotqin va xoin maxalliy hukmdorlar edi. Albatta, yuqoridagi maqola mazmunidan buni aniq anglab etish qiyin emas. Maqolada Munavvar qori 10–12 yoshli bolalar ilg’or yo`nalishda yozilgan yuqoridagi buyuk mutasavvuf allomalarimizning asarlarini o`qib olishlari mushkul ekanligini o`z mulohazalari bilan isbotlab beradi. Yosh avlodga bunday kitob o`qitish maorifning qoidasiga to`g’ri kelmasligi, ularning o`z yosh va iqtidorlariga yarasha dini islom ta`limoti va yangi fanlarni o`qitish shartligini asoslab beradi: “Ey vatandoshlar! Diqqat nazar ila boqing! Biz bolani maktabg’a bermakdan maqsad: harom, makruq, namoz va ro`za, haj o`z guvohlarini ham zaruriyat dunyoviyamiy o`lg’on ilm hisob, jo`g’rofiya, tarix, xususan, tarixi islom kabi foydalik ilmlarni bildurmoq o`lg’on holda johil 1 Абдуазизова Н.А. Миллий журналистика тарихи ( Генезис ва эволюция ). Биринчи жилд, – Т.: Шарқ, 2008. – Б. 140. 43 domlalarni ta`limi falonni qoshi qaro, ko`zi qaro, yuzi oq, so`zi shirin deb bolalarni fasod axloqiga birinchi sabab o`ladurg’on manzuma kitoblar o`lur” 1 . Gazetaning 3–sonida e`lon qilingan “Toshkent 22 iyun’” sarlavhali maqola ham hukumatning nomaqbul siyosati natijasida sodir bo`lgan rus-yapon urushi va buning oqibatida “lashkarni boqmoq”, jang asboblari olmoq, mansabdor va amaldorlarga vazifa bermoq, lashkarni tegishli joylarga tezlik bilan etkazish uchun zarur bo`ladigan otash aravalarning yo`llarini barpo qilmoq va boshqa mablag’ni topishning eng oson yo`li xalqqa turli soliqlar solib undirib olish ekanligini tasvirlaydi. Xalqning og’ir va mashaqqatli mehnati evaziga bunyodga kelgan ozgina mablag’ni shu yo`l bilan undan tortib olib “ va yana xalqni din va iymonga taallug’i bor afsonalar bilan battar ozg’urib itoat qafasida tutadurlar” 2 . Tarixdan ma`lumki, chor Rossiyasi bosqinchilari ingliz mustamlakachilari kabi o`z iqtisodiy va siyosiy mavqeini oshirish, mustamlakadagi mamlakat boyliklarini o`zlashtirish va odamlarni fikri bilangina cheklanmay, ular bosib olgan millatlarning ich-ichiga singib ketmoq, o`zini ular bilan o`sha erda teng huquqli voris qilib ko`rsatmoq hamda tub aholini butkul ruslashtirmoq siyosatini ham olib bordilarki, bu mahalliy xalqlar uchun eng tahlikali holat edi. Shuning uchun ham o`sha davrda hukumat amaldorlardan biri O`rta Osiyo aholisini huddi rus mujiklari kabi ichkilikbozlikka o`rgatish lozim, degan gapni aytib o`tgan. “Taraqqiy” gazetasining “Toshkent axbori” sarlavhasi ostida berilgan maqolaga ko`ra, aholi o`rtasida ichkilikbozlik kuchayib ketgani va bu shubhasiz qandaydir maqsadlarni ko`zlab yo`lga qo`yilgan bir holat ekanligini, buning boshida juda katta kuch turganini to`la his qilamiz. “Bizni Toshkentda ichkulik va pivoxo`rlik chunon shoe` bo`ldiki, bosh bekatlarimizdan boshlab dumaxona 1 Абдуазизова Н.А. Миллий журналистика тарихи ( Генезис ва эволюция ). Биринчи жилд, – Т.: Шарқ, 2008. – Б. 142. 2 Абдуазизова Н.А. Миллий журналистика тарихи ( Генезис ва эволюция ). Биринчи жилд, – Т.: Шарқ, 2008. – Б. 141. 44 ulug’larig’acha choy o`rniga pivo iste`mol qilurlar. Na ulamolarimizdin va na xukumatlarimizdin bir kishi yo`qki, yigitlarimizni ichkulik ichmoqdin man qilsalar. Davlat Dumasig’a vakil saylamoq uchun aholi tarafidin ko`zlangan ulug’ prelsedatellarimiz ichkulik ichib mast bo`lib aholi orasida beibo kezmakdalar. Ajabo! Buningday fasod axloq qanday noinsoflidurki, aholiga va nasihat qilib iymon yo`liga qaytarmak va qaytmag’onini urub so`kub tazyiq bermoq vazifalari o`lg’on ulug’larimiz o`zlarini obro`yini rus qizlari ila gostinitsa zollarida barbod etmakdalar. Alloxdan qo`rqib, xalqdan uyal-maslar” 1 . Bu lavhalar, darhaqiqat, millatni yo`ldan ozdirish, din va iymondan ayirish uchun ko`plab nayranglar qilinganini isbochlovchi bir dalildir. Gazetaning 9-sonida “Toshkent, 19 iyul’” sarlavhali maqola ham nohaqliklarga qarshi ko`tarilgan isyon, haq va huquq talab qilayotgan xalqning sadosi edi. “Qozon shahrida” degan maqolada esa qora guruhlarning Qozon shahridagi yahudiy va musulmonlarga, hurriyat talab qiluvchilarga tazyiq qilgani, musulmonlar ularga qarshi kurashgani aytilgan. Toshkentda ham shunday harakatlar yuz bermasligi uchun doimo itgifoq bo`lib turish kerak, deydi va qora guruh odamlariga shunday tavsif beradi: “dinda va so`zda, matbuotda va boshqa narsalarda hurriyat qiluvchi ravshan zamin va ziyolik zotlarg’a eng darajada dushmanliklari ila barobar Rossiya mamlakati faqat ruslar uchun va ham ruslardan boshqa umumxalqni nasoro bo`lmog’ini tilovchi va nasoro dinig’a da`vat qilg’uvchi missionerlarg’a jon va mollari ila quvvat berib bor musulmonlarni ham birinchi dushman kishilaridir”. 1 Gazetaning shu sonida berilgan “Madrasalarga oid” sarlavhasi ostidagi maqolada ham katta hayotiy haqiqat yotadi. Unda xon va beklar zamonida ko`p e`zozlanib, diqqat–e`tiborda turgan madrasalar va maktablarniig bugungi ayanchli ahvoli o`z ifodasini topgan. Ularni isloh qilish vazifasi bo`lgan 1 Абдуазизова Н.А. Миллий журналистика тарихи ( Генезис ва эволюция ). Биринчи жилд, – Т.: Шарқ, 2008. – Б. 139. 45 hukumatdorlar, ulamo va qozilar bu yo`lda aslo jon koyitmayotganini, millatning taraqqiyotdan keyin ketishi ularni o`ylantirmayotgani yorqin lavhalarda tasvirlangan: “Toshkent madrasalarina kelganda mundog’i madrasa va shogirdlarning ahvolin kimlar isloh qilurlar! Ulamolar bo`lsalar, qozilarning so`zlaridin o`tib bir ish qilolmasliklari uchun bul janoblardan isloh umid qilmoq to`qson yoshlik bir qari ajuzadan farzand umid etmak qabilidandir” 1 . Maqolada qozilarimizning ilm islohida bu qadar befarq qarayotganining sababi izoxlanar ekan, ularning mustamlakachi hukumat tomonidan tayinlangan mansabdorlarning buyrug’iga so`zsiz bo`ysunishi va shaxsiy manfaatlarini o`ylab o`z millatiga bu qadar og’ir savdo bo`lmish – jaholat va zulmni ravo ko`rayotganini aytib o`tilgan. Gazetaning 16–sonida Rusiya Davlat Dumasiga taqdim etilgan aholini umumiy o`qitish uchun chiqarilgan qarorlar muhokamasiga bag’ishlangan “Umumiy o`qituv” maqolasi juda qimmatli ahamiyatga ega bo`lgan g’oyani ko`tarib chiqqan. Maqolada umumiy o`qitish har bir millatning o`z ona tilida bo`lishi lozimligini isbotlab berilgan. Ministrlar ishlab chiqqan bu qaror loyihasi muvaqqat deb jimgina kuzatib turishning oqibati yaxshi bo`lmasligini sezgan gazeta tahririyati xalq bu ishda yakdil kurashmog’i zarurligini aytib o`tadi. Millat uchun eng mushkul masala til masalasi bo`lib qolganini, uni hal qilishda Duma odillik bilan ish yuritishi zarurligini ta`kidlash bilan birga har bir millat o`z ona tilida ish yuritishga haqli ekanligini, bu huquqni qattiq turib ximoya qilmoq lozimligini ta`kidlaydi. Quyidagi satrlarni mana shu fikrlarning isboti sifatida keltiramiz: “Har qonumg’a bani duma eg’ilg’och dumag’a taqdim qilmoq lozim ham bu qonunlarni olishtirmoqqa g’amomi biturmoqqa dumaning komil haqqi bordir ham shuning uchun ministrlarning har bir chiqorg’on yangi ishlari 1 Абдуазизова Н.А. Миллий журналистика тарихи ( Генезис ва эволюция ). Биринчи жилд, – Т.: Шарқ, 2008. – Б. 143. 46 muvaqqatdur. Lekin muvaqqat deb aytib musulmon tek qarab tururg’a bo`lmas, balki bilaks muvaqqatlik birlan foydalanib ilgariroq muhokama etib umumiy o`quv, umumiy ta`lim ibtidoiy masalalar xususida bir turlik qaror bermoq va bir turlik filon qilmoq zarur va ham bu xususida qandoq qonun kerakligini ko`rsatmoq lozimdir. Umumiy ta`lim ibtidoiy masalasida bizning millat uchun eng mushkul masala til masalasi. Bu masala bo`lmasa ta`lim haqinda umumiy Rusiya uchun chiqolilg’on qonun (albatta, bu qonunni duma chiqarmog’i sharti bo`lg’onda, bizning musulmonlar uchun yoror erdi)” 1 . Biz yuqoridagi singari manbalarni o`qib-o`rganish jarayonida millatimizni asoratga tushirish u darajada oson kechmaganini, bu ish juda qattiq zulm va zarba natijasida amalga oshirilganini bugun to`la anglab etmoqdamiz. Gazetada “Xorijiya xabarlari”, “Mamlakat xabarlari”, “Rusiya xabarlari”, “Toshkent axbori” singari ruknlar ostida juda ko`plab xabarlar berib borilgan. Ushbu xabarlarda musulmonlar mamlakatda boshlangan dahshatli voqealar — qonli urushlar, ularga askarlar yig’ish natijasida o`z yerlarini tark etib Turkiyaga hijrat qilayotgani haqida yozilar ekan, bu bilan g’ayridinlar musulmonlarga juda qattiq jabr-sitam o`tkazayotgani ta`kidlanadi. Shuningdek, o`sha davrda nashr qilingan mahalliy gazetalar xabarlarida inqilob haqidagi voqealar emas, balki milliy mustaqillikka intilayotgan musulmon dunyosidagi voqealar ko`proq o`z aksini topgan. Ularda xabarning ahamiyati haqida yo ijobiy, yo salbiy tomoniga qarab tavsif beriladi. Masalan, Turkiya mamlakatida bo`lib o`tgan voqealardan xabar berilarkan, u joyda Sultonning maxfiy josuslik xizmati boshlig’i vafot etgach, Sulton bergan oqchalarga qanoatlanmay, uning o`g’li otasidan qolgan xujjatlarni olib chet elga qochib ketgani va o`sha xujjatlar evaziga Evropadan ko`proq mablag’ umidida bo`lgani aytiladi. Gazetalar bu xabarni shunchaki keltirib o`tmaydi. 1 Пидаев Т., Дўстқораев Б. “Тараққий” газетаси // Халқ сўзи. 1993. 11 июнь. 47 Unga nisbatan o`z qarashlarini bayon qilib, mol-dunyo ilinjidagi bu xoinlik eng jirkanch holat ekanligini ta`kidlaydi. Shuningdek mahalliy gazetalarda reklama va e`lonlar ham berib borilgan. Asosan savdo kompaniyalari va magazinlar faoliyati reklama qilingan. Masalan, “Taraqqiy” gazetasida Muhammadsharif Musin kompaniyasining do`konlari joylashgan erlar, savdoga chiqariladigan mollar haqida ma`lumot berilgan. Bu davrda gazetalar obunadan tushgan mablag’dan tashqari, reklama va e`lonlardan ham daromad olib turgan. 1912 yilta kelib ma`rifarparvarlik harakati butun o`lkaga keng yoyilgan, madaniyat, maorif orqali milliy ozodlikka chiqish uchun kurash Buxoro, Samarqand va Quqon shaharlarida ochiq boshlanib ketgan edi. 1913 yilga kelib esa bu shaharlarda gazeta-jurnal chiqarish orqali tashviqot va targ’ibot ishlar olib borish imkoniyati tug’ildi. Turkistonda ham ishchilar harakati jonlanib qoldi, hukumatga muxolifotdagi matbuot nashrlari yana paydo bo`la boshladi. Bu davrda “Xurshid”, “Shuxrat”, “Tujjor”, “Osiyo”, “Samarqand”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi Farg’ona”, keyinchalik, “Najot”, “Farg’ona sahifasi”, “Sho`roi islom”, “Turon”, “Hurriyat”, “Kengash”, “El bayrog’i”, “Turk eli”, “Farg’ona nidosi” kabi bir nechta mahalliy nashrlar nashr qilindi. Xulosa o’rnida biz bu davrda ijtimoiy–siyosiy hayot jarayoni o`zgarishini Rossiyada xam, Turkistonda xam bir xil, bir yo`nalishda bo`lgan deya olmaymiz. Masalan, Rossiyada rasmiy hokimiyatga qarshi umumiy bir kuch (bol’shevikar, men’sheviklar va xokazolar) mavjud bo`lgan bo`lsa, Turkistonda bu ijtimoiy-siyosiy kuch ikki muhim yo`nalishda mavjud edi. 1. Turkistonda ishchilar harakatini tashkil etgan va unga raxbarlik qilgan bol’sheviklar harakati. 2. O`lkaning afkor xalq ommasini madaniyatli, o`qimishli qilish yo`li bilan tutqunlikdan, zulmdan ozod etish, mustaqil mamlakat tuzish bilan bog’liq bo`lgan taraqqiyparvarlar harakati mavjud edi. 48 Turkiston matbuoti tarixini o`rganganda ana shu holatlarni e`tiborga olish zarur. Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|