O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi

Katta beshlik modeli. 
Va nixoyat shaxsning faktorli nazariyasini yaratishga yana bitta urinish 80 
yillarning oxirida, «leksik modelь» deb nomlangan G.Ollport, R.B.Kettell,
L.Terstoun izlanishlarini davom ettirish doirasida kilingan edi(97,90). Mazkur 
yondashuvning asosiy goyasi shundan iborat ediki barcha bor psixologik va axlok
farklari albatt tilda kayd etiladi, demak, shaxsning sistema yaratuvchi yadrosini aks 
ettirishda ishonchli bulishi uchun, insoniy kiyofaga taalukli maishiy va adabiy
ifodalarni urganish yetarlidir. Yondashuvning cheklanishi shundan iboratki, turli 
xarakteristikalarning uzaro boglikligini shaxsning ichki sistemasining asosi
xisoblangan «gorizontal» va «vertikal» ulchamlarini kiritmasdan turib, aniklash 
kiyin. Modelь tilda ommabop kilib tasvirlanadigan uzgaruvchanlikka asoslangan;
«tillik shaxsni» barkaror aniklanadigan 5 faktor ifodalaydi. Ularga kuyidagilarni 
kiritish mumkin:
-ekstraversiya (jalb kilmok) – kirishimlilik, gayratlilik yoki xotirjamlik, 
passivlik.
-xayrixoxlik (yokimtoylik) – mexribonlik, ishonuvchanlik, iliklik yoki 
dushmanlik, egoizm, ishonchsizlik.
-vijdonlik (ishonchlik) – xamjixatlik, jiddiy, ishonchli yoki begam, 
e‘tiborsizlik, ishonchsizlik.
-emotsional barkarorlik – zaiflik, vazminlik, kat‘iyatlik yoki nevrotizm – 
nervozlik, jizzakilik.
-madaniyatlilik, 
tajribaga
ochiklik 
– spontanlik, kreativlik yoki
cheklanganlik, urtamiyonalik, kizikishlar torligi. 
Xozirgi vaktda besh faktorli modelь yoki Katta Beshlik Modeli (FFM, five
factor model) psixometrik izlanishlar tufayli uz tasdigini topdi; u eng kup tadkik 
kilinadigan modeldir, chunki aniklangan faktorlar turli yondashuvlarda namoyon
buladigan turli organizmlarda bir xil tashќi muxit ta‘sirida o‘xshash belgilarning 

---

95
paydo bo‘lishi yukori validligiga ega. 

Postulatlar (isbotsiz xam ќabul ќilinaveradigan dastlabki ќoida, faraz)

shaxsning beshfaktorli nazariyasi kuidagilarni uz ichiga oladi: 
1.
Barcha katta yoshdagi kishilarni fikrlarga, sezgi va axlokiga

(individuallikda) ta‘sir kiluvchi uziga xos kombinatsiyalarda shaxs

xususiyatlarini ta‘riflab berish mumkin. 
2.
Urganilayotgan shaxs xususiyatlari endogen baza tendentsiyasidir 

(kelib chikishi).

3.

Xususiyatlar bolalikdan rivojlanadi, katta yoshda batamom

shakllanadi va moslashgan sub‘ektlarda uzining doimiy 
uzgarmasligi saklab koladi.
4.

Xususiyatlar

boskichma-boskich 
tashkil
kilingan, 
tor
va

spetsifikdan to keng, kuprok umumiy dispozitsiyagacha (struktura

xakida). 
Muxokama
kilinayotgan 
modellarning
vatanimizda 
rivojlanayotgan
psixologiya fanida individuallikning maxsus nazariyasi bilan yukori ichki 
uxshashlikni ta‘kidlab utish kerak. SHu bilan bir vaktda xususiyatlar nazariyasi –
bu «oralikdagi», tipologik va idiografik (klinik) orasidagi individuallikni 
urganishga yondashuv ekanligini tan olmok muxim.
Lekin, xar kanday nazariya evrestik imkoniyatlari me‘yorida uzining 
chegarasiga ega. SHuning uchun situatsion barkaror kurinishni chegarani deb
aniklab, bu fikrni shubxa ostiga olmok kerak(14). 
R.B.Kettell inson axlokini prognoz kilish kiyinligini buyniga olib, buning
uchun spetsifikatsiyani baravarlashtirish deb nomlangan sodda formuladan 
foydalanishni taklif etdi:
R = (S,R), bu yerda R – insonning spetsifik javob reaktsiyasi, S – 
ragbatlantiruvchi vaziyat, P esa – shaxs strukturasi.
Ammo tuzatishlarga karamasdan, ularni kiritish faktining uzi ajratish, 
urganish, ulchash, va shaxs xususiyatini oldindan aytib berishning printsipial
imkoniyatini aks ettiradi. 

---

96