O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi



Yüklə 461,29 Kb.
səhifə2/40
tarix01.12.2023
ölçüsü461,29 Kb.
#170600
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   40
Namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdras-fayllar.org

Tayanch so‟z va iboralar: shaxs, tarix, jamiyat, odam, tajriba, biosotsial,
biofizik, falsafiy yondoshuv. 
Odatda shaxs ijtimoiy fanlarning o‘rganish predmeti bo‘lib, ular insoniyat
tarixida shaxs shakllanishining umumiy qonuniyatlarini, jamiyatning rivojlanish 
jarayonida inson hayotining ijtimoiy sharoitlariga bog‘liq holda shaxsning
o‘zgarishi bilan aloqador masalalarning mohiyatini ochib beradi.
Shaxs muammosini tadqiq qilishga biologiya, kognitiv, ijtimoiy fanlar va
falsafa fani murojaat qiladi. ―Shaxs‖ kategoriyasi psixologiyaning eng muhim, 
tayanch tushunchasi bo‘lsa, ―shaxs psixologiyasi‖ bo‘limi uning asosini tьashkil
etadi. Psixologiyaning bu sohani bilish har qanday msutaxassisga samaraliroq 
ishlash imkonini beradi. Shaxs psixologiyasi XX asrning birinchi o‘n yilligida
eksperimental fangga aylandi. Biroq nazariy tadqiqotlar ancha oldinroq amalga 
oshirila boshlangan.Shaxsni o‘rganish tarixida uchta asosiy davrni ajratish
mumkin:
• falsafiy-adabiy;
• klinik;
• sof eksperimental.
Falsafiy-adabiy davr. Dastlab shaxs psixologiyasi muammolari faylasuf va 
yozuvchilar asarlarida o‘z aksini topgan. Frantsuz faylasufi Etьen de Kondilьyak
o‘zining ― Sezgilar haqidagi traktat‖ida shaxsni turli sezgi parchalaridan yig‘ishga 
harakat qilgan. F.M. Dostoevskiy har bir kishi uchun xos bo‘lgan ―yashirin odam‖
haqida yozadi.. Uning fikricha, mazkur ―yashirin odam‖ tashqariga chiqishga 
urinib ko‘radi, shuningdek har bir kishining ―niqobi‖ ham mavjud bo‘lib uning


4
haqiqiy qiyofasini yashirib turadi. 

Falsafiy-adabiy davrdagi shaxs psixologiyaining asosiy muammolari uning 
axloqiy va ijtimoiy tabiatini, xatta-harakatlari va xulq-atvorini o‘rganishga
bag‘ishlangan edi. Dastlabki ta‘riflarga ko‘ra shaxs o‘z tarkibiga barcha xususiy 
narsalarni- uning biologiyasi, psixologiyasi, mol-mulki, xulq-atvori, madaniyati va
boshqalarni oladi. Badiiy ijod, falsafa va boshqa ijtimoiy fanlarda bunday qarash 
to‘liq o‘z tasdig‘ini topgan. Biroq psixologiya uchun bunday ta‘rif juda kengdir.
Klinik davr. XIX asrning birinchi o‘n yilligida shaxs psixologiyasi 
muammosi bilan ko‘proq shifokor-psixiatrlar shug‘ullanishgan. Ular
birinchilardan bo‘lib klinik sharoitlarda bemor shaxsini tizimli kuzatish olib 
borishga muvaffaq bo‘lishgan, inson shaxsining tabiati to‘g‘risida umumilmiy
xulosalar chiqarishgan. Klinik davrda alohida fenomen sifatida shaxs haqidagi 
tasavvurlar qisqartirib yuborilgan. Psixiatrlarning diqqat markazida bemor
kishilarda kuzatilgan shaxs xususiyatlari turgan. Keyinchalik aniqlanishicha, 
sog‘lom kishilarda kuchsiz ifodalanganxususiyatlar bemorlarda juda kuchli
(gipertrofiya) holatida bo‘ladi. SHifokor-psixiatrlarning shaxsga bergan ta‘rifi 
bilan normal, patologiyaga ega va aktsentuatsiyaga ega kishilarni ham tavsiflash
mumkin. Bunday ta‘riflar psixoterapevtik vazifalarni yechish uchun to‘g‘ri bo‘lishi 
mumkin, biroq normal shaxsning mohiyatini anglash uchun torlik qiladi.
Eksperimental davr. XX asrning birinchi o‘n yilligida shaxsni o‘rganish 
bilan professional psixologlar shug‘ullana boshlashdi. Ular avvallari bilish
jarayonlari va shaxs holatlariga alohida e‘tibor berishgan edi. Bu sohadagi 
tadqiqotlarda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishila boshlandi. Biroq du davrda
psixologiya fanining inqirozi yuz berdi. Bunga inson tabiatini o‘rganishga 
atomistik qarashlarning kirib kelishi sabab bo‘ldi. Mazkur yondashuv inson
psixolgiyasini jarayon va holatlarga bo‘lishni talab qilardi. Unga ko‘ra inson 
alohida psixik funktsiyalarning yig‘indisi bo‘lib, ulardan shaxsni yig‘ish va
ijtimoiy xulq-atvorining kompleks shakllarini tushunish qiyin bo‘ladi.
SHaxsni eksperimental o‘rganish Rossiyada A.F.Lazurskiy, angliyada
G.Ayzenk va R.Kettellar tomonidan boshlab berilgan. Olimlar mavjud 


5
tadqiqotlarga eksperiment tusini berib, ishonchli ma‘lumotlar olish, farazlarni aniq 


tekshirish, ular asosida tajribada tekshirilgan nazariyalarni yaratish uchun


natijalarni 
tahlil
qilishning 

matematik-statistik


usullarini 
joriy
etishdi. 

Eksperimental davrning eng muhim vazifasi normal shaxsni baholashning


ishonchli va validlikka ega test metodlarini ishlab chiqishdan iborat. XX asrning 
30-yillarini oxirida shaxs psixologiyasida tadqiqot yo‘nalishlarining faol
differentsiatsiyasi boshlandi. Natijada XX asrning ikkinchi yarmida shaxs 
psixologiyasida o‘rganiladigan ko‘plab yondashuv va nazariyalar vujudga keldi.
Tadqiqot ob‘ekti sifatida shaxs o‘ziga xos murakkab va ko‘p qirralidir. U 

o‘zida konkret insonning borlig‘ining o‘zaro bog‘langan jismoniy va ma‘naviy


mazmunini aks ettiradi. SHaxs insonning kechinma va xulq-atvorida namoyon 
bo‘ladigan, boshqalar qanday idrok qilsa shunday ko‘rinishlarning birlili va
uzluksizligini ifodalovchi turli psixik tizimlardan iborat deb qaraladi. Ko‘p hollarda 
shaxs ijtimoiy rivojlanish jarayonida o‘zlashtirib borilgan ijtimoiy va hayotiy
muhim sifatlar yig‘indisi sifatida ta‘riflanadi. Hozirda shaxsning ko‘plab ta‘riflari 
mavjud bo‘lib, mualliflar turli metodologik nazariyalarga asoslanishadi. Biroq bir
xil mazmunga ega va to‘liq ta‘rif berish imkoni yo‘q. Olport adabiyotlar tahlili 
asosida ―shaxs‖ning ellikdan ortiq ta‘rifini aniqladi. Ilmiy adabiyotlardagi har bir
ta‘rifeksperimental tadqiqotlar bilan mustahkamlangan va nazariy jihatdan 
asoslangan bo‘lib, shaxs tushunchasini ta‘riflashda ularga e‘tibor qaratish mumkin.
K.Xoll va Lindsey bu ta‘riflarni tizimlashtirish maqsadida ko‘plab mezonlarni 
ajratib ko‘rsatishgan.


Yüklə 461,29 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   40




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin