O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi
-mavzu: Shaxs shakllanishi va rivojlanishining harakatga keltiruvchi
Yüklə 461,29 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch so‟z va iboralar
|
3-mavzu: Shaxs shakllanishi va rivojlanishining harakatga keltiruvchi
kuchlari va shart-sharoitlari Reja: 1.Shaxs shakllanishi va rivojlanishining biogenetik yo‗nalishi. 2.Shaxs shakllanishi va rivojlanishining sotsiogenetik yo‗nalishi. 3. Ontogenezda shaxs shakllanishi. 4.Rus psixologiyasida shaxs tuzilishini o‗rganishning turli yo‗nalishlari. Tayanch so‟z va iboralar: Fanning abadiy muammolaridan biri odamdagi biologik va ijtimoiylikning o‘zaro ta‘siri masalasidir. Psixologiyada bu muammo turlicha nomlar bilan atab kelingan: irsiyat va muhitning munosabati, shaxs shakllanishidagi sub‘ektiv va ob‘ektiv omillar, ―hayvonlik‖ darajasi va ―insoniylik» darajasi; shaxs xulq- atvorining sabablarini tushuntirishda «vaziyat» va «dispozitsiya»(shaxs xislatlari, tajriba, layoqatlar)larning roli; shaxs rivojlanishining ichki va tashqi determinatsiyalari; shaxsning xatti-harakati va olamni idrok qilishida ijtimoiylik va 20
psixologiyasining eng markaiy masalalaridan biridir. ―Muhit‖ nazariyalariga ko‘ra, odam unga o‘zaro ta‘sir etuvchi vaziyatlarning natijasi bo‘lib, ularga asoslanib shaxs hayotining umumiy qonuniyatlarini tahlil qilish mumkin. Bola shaxsining bog‘chada, maktabda, sport maydonchasida, oilada o‘garishi mumkinligini hech kim inkor eta olmaydi. Boshqa kishilar ta‘sirida bola turli ijtimoiy rollardan nusxa ko‘chiradi, ularga taqlid qiladi. Turli madaniyat kishilarida turli urf-odat, an‘ana va xulq-atvor stereotiplarini kuatish mumkin. Mazkur ―tashqi‖ omillar ta‘sirin tahlil qilmasdan turib insonning xulq-atvorini oldindan bilish juda qiyin. ―Muhit‖ naariyasi namoyondalari mana shu faktlar asosida o‘z qarashlarini ifodalaydilar. ―Irsiyat‖ nazariyasi shaxsning xulqi va shakllanishini tug‘ma layoqat, kishining tana tuzilishi (konstitutsiyasi) va genotipi bilan bog‘lab tushuntiradilar. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha, ―muhit‖ qanchalik xalaqit bermasin, haqiqiy talantlar o‘iga yo‘l ochib oladi, ularning layoqati hatto eng noqulay tashqi sharoitda ham rivojlanishi mumkin. Biogenetik yondashuv namoyondalari tabiatni odamning rivojlanishi manbai va harakatlantiruvchi kuchi deb bilishadi. Rivojlanishning asosiy determinanti deb irsiyat e‘tirof etishadi. Rivojlanish sifat jihatdan yangining paydo bo‘lishi emas, balki avval mavjud bo‘lgan layoqatlarning namoyon bo‘lishi deb qaraladi. Bu yondashuv tarafdorlari psixik rivojlanishning endogen(ichki) sabablariga ko‘proq urg‘u berishadi. Makur yondashuv tarafdorlarining asoslaridan biriga ko‘ra, I.S.Baxlar shajarasida o‘nlab musiqachilar bo‘lishgan. Ularning fikricha, bu musiqiy qobiliyatlarning bir avloddan boshqasiga o‘tishiga yaqqol misol bo‘la oladi. Dastlabki biogenetik nazariyalardan biri S. Xollning rekapitulyatsiya nazariyasidir. Uning fikricha, bola o‘z taraqqiyotida insoniyat taraqqiyotini qisqacha takrorlaydi. U o‘zining qonunini shakllantirdi, ya‘ni ontogenez insoniyat jamiyati taraqqiyoti tarixining qisqacha takrorlanishidir. O‘tgan ajdodlarimiz yosh psixologiyasining muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yo‘nalishda, ma‘lum kontseptsiya asosida o‘rganmagan bo‘lsalar ham, allomalarning asarlarida mazkur holatlarnnng aks etishi, namoyon bo‘lishi, 21
manbalarda uchraydi. Ularning biri – xalq ijodiyoti: rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; ikkinchisi – maxsus ijodkor kishilar (hatto, hukmdorlar) muayyan shaxsga bag‘ishlab yozgan o‘g‘it-nasihat va hikoyatlar; uchinchisi – qomusiy, O‘rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-nazariy qarashlari; to‘rtinchisi – turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullari, ya‘ni badiiy asarlardir. Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi axloqiy-falsafiy mushohadalari «Ideal shahar aholisining fikrlari», «Masalalar mohiyati», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Jism va aktsidentsiyalarning shakllariga qarab bo‘linishi», «SHarxlardan», «hikmat ma‘nolari», «Aql ma‘nolari to‘g‘risida» kabi qator asarlarida bayon etilgan. Abu Rayxon Beruniy o‘zining «O‘tmish yodgorliklari» kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma‘lumotlarni keltiradi. SHu jumladan, olim kishilarning jismoniy tuzilishi, umrlarining uzun-qisqaligi to‘g‘risida bildirgan muloxazalar diqqatga sazovordir. Beruniy odam uzoq vaqt yashashining sababini biologik va irsiy omillar bilan bog‘laydi. Bu jihatdan uning «Xindiston», «Mineralogiya» asarlari, Ibn Sino bilan yozishmalari alohida ahamiyatga ega. Ibn Sinoning 5 tomlik «Tib qonunlari» asarida organizmning tuzilishi, undagi nervlar va nerv yo‘llari, fiziologik jarayonlar bilan borliq psixik ja-rayonlar haqida ancha muhim ma‘lumotlar bor. Uning «Odob haqida» risolasi ham inson shaxsini shakllantirish to‘g‘risidagi jiddiy asardir. Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u bilig» asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni tarbiyalashdir. Adib o‘z asarida eng komil, jamiyatning o‘sha davrdagi talabalariga javob bera oladigan insonni qanday tasavvur qilgan bo‘lsa, shu asosda o‘z printsiplarini bo‘yon etadi. A. Jomiyning «Bahoriston», «Xiradnomai Iskandariy», «Tuhfatul ahror», «Silsilatuz zahob» va boshqa asarlarida ilm-ma‘rifat, ta‘lim-tarbiya, kasb-hunar, o‘rganish, yaxshi xislatlar va odoblilik haqidagi fikrlar ifodalangan. Davoniy o‘zining «Ahloqi Jaloliy» nomli asarida insoniy fazilatlari to‘rtta bo‘ladi va bular donolik, adolat, shijoat va iffatdir. SHoir, ayniqsa donolik fazilatini 22
tarbiyalash uchun zukko, zehnli, fahm-farosatli bo‘lishi va bilimlarni tez egallashi lozim. A. Navoiyning «Xazoyinul maoniy», «Mahbubul qulub» va boshqa asarlarida yetuk, barkamol insonning ahloqi, ma‘naviyati, odamlarga munosabati, iste‘dodi va qobiliyati to‘g‘risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik kategoriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhimahamiyatga ega ekani ta‘kidlangan. SHuningdek, Navoiy asarlarida shaxsning kamol topishida ota- onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari alohida o‘rin egallaydi. Navoiy «Xamsa»sining har bir dostonida bukilmas iroda, irodaviy sifatlar, qat‘iyalilik, shijoat, insonparvarlik tuyg‘ulari, ijodiy hayolot, insonning murakkab ichki kechinmalari mohirona yoritilgan. Yuqoridagilardan tashqari, Bobur, Farog‘iy, Majlisiy, Mashrab, Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat, Bedil, Zavqiy, Hamza, Avloniy va boshqalarning yoshlar tarbiyasiga, axloq-odob, fe‘l-atvor, oilaviy hayot masalalariga, shaxslararo munosabatlarga doir qarashlari ham turli janrlardagi asarlarda ravon va ixcham bayon qilib berilgan. XVII asrdan boshlab to bizning davrgacha ikki okim ya‘ni, falsafa va psixologiya o‘rtasida ruxiy taraqqiyot omillari yuzasidan keskin tortishuvlar boradi: Yüklə 461,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|