O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi
-mavzu: Individ, shaxs, individuallik
Yüklə 461,29 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch so‟z va iboralar: shaxs, individ,individullik, ijtioiy-biologik, faoliyat, ob‟ekt va sub‟ekt.
|
2-mavzu: Individ, shaxs, individuallik
Reja: 1. SHaxsni tadqiq etishning qisqacha tarixi 2. Individ sifatida odam haqida umumiy tushuncha. 3. SHaxs sifatida odam haqidagi umumiy tasavvurlar 4. SHaxs va individuallik Tayanch so‟z va iboralar: shaxs, individ,individullik, ijtioiy-biologik, faoliyat, ob‟ekt va sub‟ekt. Inson tabiatini o‘rganishdagi eng dolzarb muammolardan biri ijtimoiy-biologik 12
tutish mumkin: odam biologik tur sifatida-Homo sapiens, odam individ sifatida, va odam ijtimoiy uyushgan insoniyat sifatida. Bizning muhokamamiz uchun predmeti shaxs tushunchasi ekan, ijtimoiy-biologik munosabatlar nuqtai nazaridan insonni individ sifatidagi jihatlari muhim ahamiyatga egadir. SHaxs va individning munosabatlari bilan bog‘liq muammo shaxs psixologiyasining eng muhim va qiziqarli masalalaridan biridir. Individ nima? ―SHaxs‖ va ―individ‖ tushunchalari bir-biri bilan qanday munosabatda bo‘ladi? Mazkur savollarga javob berishga harakat qilamiz. Odam tushunchasi inson individi uchun xos bo‘lgan turga tegishli xususiyatlarni aks ettiradi va uning odam turiga mansub ekanligini ifodalaydi. ―Odam‖ tushunchasida ong, til, mehnat bilan bog‘liq biologik tuzilishga ega umumiy va turga xos belgilar qayd etiladi. SHuning uchun ham u individningsh eng umumiy va mavhum tavsifidan iborat hamda boshqa yuqorida keltirib o‘tilgan tushunchalar bilan beriladigan qo‘shimcha izohlarga zarurat paydo bo‘ladi. Individ tushunchasi insoniyat turiga mansub alohida odamni aks ettiradi, u ayni paytda ham tabiat, ham jamiyatga tegishli bo‘lganligi sababli ham, ―organizm‖, ―shaxs‖ degan tushunchalar bilan qayd etiladi. Agar ulardan birinchisi odamning biologik xususiyatlarini ifodalasa, ikkinchisi uning ijtimoiy qiyofasini aks ettiradi. B.G.Ananьev o‘zining inson in6dividini nazariy tavsiflash haqidagi nazariyasida quyidagi tushunchalar tizimini ilgari surdi: individ –shaxs (odam faoliyat va bilish jarayonining sub‘ekti sifatida) – individuallik. «Individ – asosan insonning biologik xususiyatlari yig‘indisi; shaxs – insonning ijtimoiy va psixologik xarakteristikasi: odam faoliyat va bilish jarayonining sub‘ekti sifatida – uning bilish va prakseologik xususiyatlari yig‘indisi; individuallik – individning barcha tomonlari sintezi». B.G.Ananьev individ tushunchasining mohiyatini to‘la ochib berish uchun inson tabiatiga xos bo‘lgan ijtimoiy va biologik xususiyatlarni bir butun holda qo‘llashga muvaffaq bo‘lgan. Individ tushunchasi bilan biz insonni biologik jihatdan yoki ijtimoiy jihatdan qabul qilishimizdan qat‘iy nazar har qanday alohida kishiga nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Uning biologik tabiatini 13
mavjudot sifatidagi xususiyatlarining tizimli birligini aks ettiradi. Mavjud ta‘riflarga ko‘ra, ―Individ- alohida, yakka holda qayd etilgan, u yoki bu usullarga asoslanib ajratib olingan predmet, har bir o‘ziga xos mavjudot, o‘z holicha mustaqil yashovchi tirik organizm, insoniyat jamoasidan farqli o‘laroq alohida inson shaxsi‖. ―Inson individi tushunchasi faqatgina insonlik turiga mansublikni ifodalaydi va o‘z ichiga hech qanday aniq ijtimoiy va psixologik xarakteristikalarni olmaydi‖. Individ tushunchasi insoniyat turining alohida vakilini ifodalaydi va u tabiatga tegishli bo‘ladi. Alohidalik darajasida biz individ tushunchasiga murojaat qilamiz. Individ –ba‘zi jamiyatlarning ―birligidir‖. Ushbu ma‘noda individ tushunchasi ko‘plab fanlarda qo‘llaniladi. ―Sotsial individ‖, ―biologik individ‖ degan tushunchalarni turli fanlarda tez-tez uchratish mumkin. Mazkur tushuncha mavhum bo‘lib, u konkret individlar qanday mavjud ekanligini to‘liq ko‘rsatib bera olmaydi. SHaxssizlik- individning xarakteristikasi bo‘lib, u boshqa shaxslar uchun befarq, uning mavjudligi ham, yo‘qligi ham ularning hayotida hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Biroq inson dunyoga jamiyatning to‘la huquqli a‘zosi sifatida keladi va shu daqiqadan boshlab hayvonot olamidan farqli o‘laroq, individ nomini oladi va Homo sapiens( aqlli odam) turining vakili, uzoq taraqqiyotning mahsuli, individual o‘ziga xos sifatlar tashuvchisi sifatida namoyon bo‘ladi. Aniq inson haqida individ deyish yetarli emas. ―Individ‖-aniq sub‘ektning bo‘linmasligi, yaxlitligi va o‘ziga xosligini ifodalaydi. Individning shakllanishi filogenezdan boshlanadi. Yaxlit bir butun tuzilma sifatida individ turning biologik evolyutsiyasi mahsuli bo‘lib, bu jarayonda organlar va funktsiyalarning differentsiatsiyasi (ixtisoslashuvi) va integratsiyalashuvi (birlashishi) vujudga keladi. Individ – avvalo genotipik (nasliy) tuzilma bo‘lib, u filogenez mahsulidir. Biroq individ genotipik tuzilma bo‘lib qolmasdan, balki uning rivojlanishi ontogenezda ham davom etadi. SHuning uchun ham individning xarakteristikasiga ontogenezda shakllangan va integratsiyalashgan xususiyatlari ham kiradi. Ontogenez – individual 14
oxirigacha bo‘lgan individual rivojlanish davri. Ontogenez – individ psixikasining asosiy tuzilmalarining individual rivojlanish davridagi shakllanishidir. Filogenez – 1) inson va hayvon psixikasi va xulq-atvorining paydo bo‘lishi, tarixiy rivojlanish jarayoni; 2) insoniyat tarixi davomida inson ongining paydo bo‘lishi va rivojlanishi. Biroq biologik mavjudot bo‘lish bilan birga individ ayni paytda ijtimoiy hamdir. Ijtimoiy mavjudot sifatida individ, bir tomondan turli-tuman ijtimoiy komponentlarning o‘zaro kesishuvi bo‘lsa, ikkinchi tomondan insoniyat tuzilmasining noyob, o‘ziga xos borlig‘idir. SHunday qilib, «individ» tushunchasi uning bo‘linmasligi, yaxlitligi, alohida sub‘ektga xosligi, alohida tabiiy mavjudotligi, uzoq davom etgan taraqqiyot mahsuli, individual sifatlarning tashuvchisi ekanligini ifodalaydi. Individ o‘zida odamning ham biologik, ham ijtimoiy xususiyatlarini namoyon etadi. O‘z taraqqiyotida u filogenetik, ontogenetik va ijtimoiy rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tadi. Individ rivojlanishining ijtimoiy dasturi uning ijtimoiy mavjudot ekanligini ifodalaydi va individ rivojlanishining shaxsiyatli komponentini tashkil etadi. SHaxs eng ko‘p mazmunli tushunchalardan bo‘lib, uning bunday ko‘pmazmunliligi tushuncha bilan emas, balki uni izohlash bilan bog‘liq nazariyalarga aloqadordir. Eng muhim muammo qanday qilib mavjud turli ta‘riflarni bir-biri bilan uyg‘unlashtirishdir. Odatiy tasavvurlarda uchta birtomonlama yondashuvlar o‘z aksini topadi. Birinchisiga ko‘ra, ―har bir odam shaxsdir‖ (shaxsning Homo sapiens bilan ekvivalentligi mezoni), ikkinchisiga ko‘ra, ―shaxs o‘zining mustaqil maqomiga (pozitsiyasi) ega odam‖ (sub‘ektivlik mezoni), uchinchisiga ko‘ra, ―shaxs- mashhur odam‖ ( odamning jamiyatdagi o‘rni mezoni). Psixofiziologik muammo shaxs psixologiyasidagi eng asosiy masala bo‘lib, u shaxs va organizm munosabatlari masalasini transformatsiya qiladi (ko‘chiradi). Inson individini ifodalash uchun ikkita- organizm va shaxs tushunchalari qo‘llanilgan. Organizm odamning biologik tabiatini aks ettiruvchi 15
o‘rganish predmeti hisoblanadi. SHaxs tushunchasi o‘zida inson tabiatining ob‘ektiv sifatlarining eng oliy xislatlari va birlashtiruvchi funktsiyalarini aks ettiradi. Insonning tirik mavjudot ekanligi va biologik qonuniyatlarga bo‘ysunishi hech kimda shubha tug‘dirmaydi. SHuningdek uning ijtimoiy mavjudot ekanligi ham barchaga ma‘lum. O‘z navbatida individning tabiiy, organik tomonlari va individning sifatlari shaxs tarkibida mavjud hamda ijtimoiy ta‘minlangan elementlaridir. SHaxs tarkibidagi biologik xususiyatlari ijtimoiy shaklda namoyon bo‘ladi. ‖SHaxs‖ va ―individ‖ tushunchalarining birligi va aynan bir narsa emasligi ko‘plab savollarni vujudga keltiradi. Ular orasida eng muhimi ―shaxs‖ iborasi bilan ataladigan individning tizimli sifatlari qanday xususiyatlarga ega ekanligidir. A.N. Leontьev shunday yozadi: «SHaxs individga teng emas; bu maxsus xususiyat o‘z tabiatiga ko‘ra individ tomonidan jamiyatda, u jalb qilingan ijtimoiy munosabatlar tizimida o‘zlashtirib olinadi‖. ‖SHaxs‖ va ―individ‖ tushunchalarini farqlash shaxsni tahlil qilish uchun imkoniyat yaratadi. SHaxs tushunchasi biz tomonimizdan odamga nisbatan uning rivojlanishidagi ma‘lum bosqichlaridan boshlab qo‘llaniladi. Individning ibtidosi esa embriogenezdan boshlanadi. Go‘dak kattalar bilan munosabatda bo‘lmaguncha, ijtimoiy muhitga to‘la qo‘shilmaguncha shubhasiz individ, hali shaxs emas, u shaxsning shakllanish jarayonida. ―Hayvon shaxsi‖, ―CHaqaloq shaxsi‖ degan iboralarni qo‘llamaymiz. Hech kim hayvon va chaqaloq individi, uning individual xususiyatlari (qo‘zg‘aluvchan, xotirjam, tajovuzkor) deb aytishda qiyinchilikka uchramaydi. Hatto ikki yoshli bolaning shaxsi haqida nafaqat genotipik, balki ijtimoiy muhit ta‘sirida o‘zlashtirilgan ko‘plab xususiyatlarni namoyon etsa ham jiddiy gapirib bo‘lmaydi. Individ tushunchasi kabi shaxs tushunchasi ham sub‘ektning yaxlitligini ifodalaydi, u alohida xususiyatlar yig‘indisi emas, yaxlit bir butun tizimdan tashkil topgan tuzilmadir. SHaxs esa genotipik jihatdan shartlangan, bo‘linmas jihat emas, shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi, shaxs sifatida shakllanadi. SHuning uchun ham biz ontogenezning turli bosqichlaridagi kattalik davridan uncha kam bo‘lmagan 16
gapirmaymiz. A.N.Leontьevning ko‘rsatishicha, ―shaxs inson ontogenetik va ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotining nisbatan kechroq mahsulidir‖. SHaxsning ibtidosi individ ibtidosidan ancha kechroq boshlanadi. SHaxs shakllanishining tarixi individning ontogenetik evolyutsiyasiga ta‘siri ontogenezning ma‘lum bosqichida namoyon bo‘ladi, hamda shaxsning ijtimoiy faolligi oshishi va hayotiy tajriba to‘plashi bilan ortib boradi. Individning shakllanishi ontogenetik rivojlanishda ya‘ni uning barqaror omillari ta‘sirida genotipik xususiyatlarning yetilish jarayoni natijasidir. Aynan mana shunday talqin ko‘plab zamonaviy nazariyalar uchun xosdir. Odam tabiiy mavjudot sifatida individdir, u o‘ziga xos gavda tuzilishi (konstitutsiya), asab tizimi tipi, temperament, biologik ehtiyojlarning dinamik quvvatiga ega bo‘lib, ontogenetik rivojlanish davomida ularning ayrimlari kengayib borsa, ba‘zilari o‘zgarib boradi. Biroq shaxsni odamning tug‘ma xususiyatlari o‘zgarishi vujudga keltirmaydi. SHaxs maxsus insoniy tuzilmadir. Bir yaxlit tuzilma (individ)ning xususiyati boshqa xususiyat(shaxs)ga shunchaki o‘tmaydi. Bu holatda birinchisi yo‘q bo‘lib ketadi. SHubhasiz, ular individ sifatida saqlanib qoladi. Masalan, individning oliy nerv faoliyati xususiyati hech qachon shxs xususiyati bo‘la olmaydi. A.N.Leontьevning ta‘kidlashicha, ―asab tizimining faoliyati shaxs shakllanishi uchun asos bo‘lib xizmat qilsa ham, shaxs quriladigan ―skelet‖ vazifasini o‘tay olmaydi. Bu fikrlarga mos holda quyidagi shaxs ta‘rifini shakllantirish mumkin: shaxs psixologik tuzilma va inson ijtimoiy individualligining birligidir. K.Obuxovskiyning fikricha: ―SHaxs – odamning ijtimoiy tarixiy jihatdan shartlangan psixologik xususiyatlari tuzilmasi bo‘lib, uni yaxshi bilish xatti-harakatlarini oldindan bilish( bashorat qilish) va tushuntirish imkonini beradi. SHuning uchun har qanday nazariyaning oldida undagi psixologik va ijtimoiy jihatlarning o‘zaro nisbatini aniqlash vazifasi turadi. SHaxs tizim sifatida psixologik tuzilma va ijtimoiy borliqning birligida namoyon bo‘ladi, shaxsning ijtimoiy mohiyatini ifodalaydi. ―SHaxs‖ 17
bajarilishi birligini ifodalaydi. Ijtimoiy tabiatga ega shaxsning barcha rollari va o‘zini-o‘zi anglashi ijtimoiy taraqqiyot mahsulidir. SHaxs individ sifatida jarayonlarning integratsiyalashuvi natijasi bo‘lib, sub‘ektning hayotiy munosabatlarida namoyon bo‘ladi. A.N.Leontьevning ko‘rsatishicha, shaxs deb atalayotgan tuzilmaning muhim farqi mavjud bo‘lib, predmetli faoliyatda namoyon bo‘ladigan ijtimoiy munosabatlardir. Predmetli faoliyatning har qanlay turi va shakllari o‘zining ichki tuzilishiga ko‘ra umumiylikka ega va anglangan holda boshqariladi. Ijtimoiy munosabatlar individning ijtimoiy sifati bo‘lgan shaxsning, bir qismi, tomoni, jihatidir. Boshqa tirik organizmlardan farqli o‘laroq odamning mohiyatini ijtimoiy munosabatlar yig‘indisi tashkil etadi. ―SHaxs- tarixiy jihatdan ta‘minlangan aql-idrokka, jamiyat oldida mas‘uliyatlilikka ega, muayyan ichki sifatlari, huquq va erkinliklaridan foydalanuvchi, o‘z sinfi va davrining ideallariga mos keluvchi hayot tarziga amal qiluvchi va jamiyat taraqqiyotiga hissa qo‘shuvchi odamdir‖. Vositali faoliyat nazariyasiga ko‘ra shaxsni barqaror shaxslararo munosabatlar tizimida, hamkorlikdagi faoliyatning har bir ishtirokchisi uchun o‘ziga xos mazmun, qadriyat, ahamiyatga ega faoliyat jarayonida deb qaralsagina to‘g‘ri tushunilishi mumkin. SHaxslararo aloqalar jarayonida shaxs individning jismoniy borlig‘idan farq qiluvchi o‘z borlig‘iga ega bo‘ladi, ikki individ ( uyushma va guruh) shaxsning tashuvchisi sifatida namoyon bo‘ladi. Individuallik shaxs xususiyati sifatida. Individuallikning mohiyati individning o‘z borlig‘iga ega bo‘lishi, aynan o‘zi bo‘lib qolishi, boshqa yaxlit tizimda mustaqil faoliyat olib borishidir. Odamning individualligi - har bir individning betakror, biroq u o‘zining atrofidagi ijtimoiy borliqdagi biror guruhga mansub bo‘lsa ham o‘zining mustaqilligini yo‘qotmaydi, o‘zligiga ega sub‘ekt sifatida saqlanib qoladi. Individual o‘zlik individuallikning barcha belgilarida aks etadi. Biroq individuallik betakrorligining tub mohiyati individning tashqi qiyofasi bilan bog‘liq bo‘libgina qolmay, balki faoliyat sub‘ekti sifatida o‘ziga xos uslublarda 18
alohida shakli deb atash mumkin. SHaxs va individuallik tushunchalarini taqqoslar ekanmiz, ularni bir qatorga qo‘yib bo‘lmaydi, chunki individuallik shaxsning bir xususiyatidir. SHaxs tushunchasida odamning alohida individ sifatida ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari aks etadi. Biroq shaxsning mohiyati ijtimoiy munosabatlari personifikatsiyasi (shaxsiyatlashuvi) bo‘lsa, alohida shaxs o‘zining ijtimoiy mohiyatini individuallik shaklida namoyon etadi. Individuallikda o‘z qiyofasini yaratadi, o‘z hatti-xarakatlarining ―muallifi‖ga aylanadi. ―Agar shaxs inson xususiyatlari tarkibining eng yuqori ―cho‘qqisi‖ bo‘lsa, u holda individuallik shaxs va faoliyat sub‘ekining eng chuqur tuzilmasidir. Individuallikdan, o‘zligidan xoli shaxs mavhum va real mavjud bo‘la olmaydi. Agar inson individi o‘zining ijtimoiy mohiyatini o‘zlashtirmay turib shaxs bo‘la olmas ekan, u holda individuallikka ega bo‘lmay turib o‘z borlig‘ini ham topa olmaydi. SHunday qilib shaxs o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy, yashash usuliga ko‘ra individualdir. Unda ijtimoiylik va individuallik, mohiyat va mavjudlikning birligi mujassamdir. SHaxs va individuallik nafaqat o‘zaro bog‘liq, balki bir-birini o‘zaro ta‘minlaydi. Odam shaxsi sifatlarining shakllanishi o‘zini-o‘zi anglash bilan o‘zaro aloqadordir. Alohida olingan odamning xulq-atvori, o‘zining ijtimoiy rol va vaifalariga munosabati uning individual ongi, riovjlanish darajasi hamda individual xususiyatlariga bog‘litqdir. SHunday qilib, individuallik, nafaqat shaxs bilan aloqador, balki uning eng muhim xislatini ham tashkil etadi. SHuning uchun u ham shaxsning ta‘rifi tarkibiga kirish kerak. Individuallik tushunchasi to‘laligicha shaxs tushunchasi bilan mos kelmaydi. Agar shaxs tushunchasi odamning ijtimoiy ta‘minlangan jihatlarini, ijtimoiy mamunini ifodalasa, ijtimoiy maqomi va qadriyatlarini aks ettirsa, individuallik tushunchasi uning turmushi shakli va usullarini ochib beradi. Tabiiy xususiyatlar o‘z-o‘zidan individuallikni shakllantirmaydi. Odam individi individuallikka aylanishi uchun u ―birlik‖, ―nusxa‖ bo‘lishdan to‘xtab o‘z borlig‘ida mustaqillikka ega bo‘lishi kerak. Individuallik – bu alohida 19
xossalarning, ong va faoliyatning birligidir. SHunday qilib, individuallik predmetli olamda, tabiatda va kishilik jamiyatida namoyon bo‘ladi. SHunga muvofiq tarzda uning uchta: predmetli, biologik va ijtimoiy shaklini farqlash mumkin‖. Individuallikning eng muhim ta‘rifiga ko‘ra, u alohida odamning o‘zligini aks ettiradi. SHaxs tushunchasi odamni ijtimoiy mamunini ifodalasa, individuallik tushunchasi uning hayot uslubi va shakllarini aks ettiradi. Individuallik tushunchasi odamning individuallashuv jarayoni o‘zligi va betakrorligining shakllanishi va rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Umuman olganda shaxsning individualligi hayoti davomida jamiyatda o‘zlashtirib boriladigan, qadriyatlar ierarxiyasida mo‘ljal olishni ta‘minlaydigan, motivlar kurashi paytida xulq-atvorini naorat qila oladigan, muloqot va faoliyat jarayonida, boshqalarda va o‘z-o‘zida ohir bo‘ladigan mazmunli munosabatlar va yo‘l- yo‘riqlar yig‘indisidir. Yüklə 461,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|