O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi
Yüklə 461,29 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Biofizik ta‟riflar
|
Biosotsial ta‟riflar – shaxsni individning ―ijtimoiy qo‘zg‘atuvchi qadriyati‖
deb qarashadi. Bu nuqtai-nazarga ko‘ra shaxs ―boshqariladigan do‘stdir‖. Agar atrofdagilarning reaktsiyasi bo‘lmasa individ hech qanday shaxsga ega bo‘lmaydi. Biofizik ta‟riflar – shaxsni sub‘ektning sifatlari va xususiyatlari bilan bir deb qabul qilishadi.SHaxs individning ob‘ektiv ta‘riflash va o‘lchash mumkin bo‘lgan maxsus xususiyatidir. Omnibus- ta‟riflar – shaxsni sanab chiqish orqali ta‘riflash. Integratsiyalovchi ta‟riflar – shaxs individning turli alohida 6
individual xulq-atvor turlarini o‘zaro muvofiqlashtiruvchi va tartibga keltiruvchidir. Bu ta‘riflar shaxsni xulq-atvorning noyob va individual jihatlari bilan aynan bir narsa sifatida izohlaydi. Ayni paytda ta‘kidlash joizki, hech bir ta‘rifni umumiy ta‘rif sifatida qabul qilib bo‘lmaydi. Mualliflar tomonidan berilgan ta‘riflar ularning nazariy qarashlari mahsulidir. Ko‘p hollarda shaxs xususiy empirik tasavvurlar, kuzatuvchi tomonidan foydalanilgan shaxs nazariyalariga asoslanadi. Taxminan qancha shaxs muammolari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar bo‘lsa, shuncha shaxs ta‘rifini keltirish mumkin. Biroq ularning har birida umumiylik mavjudligini aniqlash mumkin: har bir kishi o‘ziga xos betakror bo‘lsa ham barcha insonlarni ta‘riflash uchun foydalanish mumkin bo‘lgan sifatlarga ega; bu xulq-atvor xislatlari motivlar bilan ijobiy korrelyatsiyalanadi va ijtimoiy xulq-atvorga ta‘sir ko‘rsatadi; shaxs sifatlari davomiyligiga ko‘ra barqaror va turg‘un bo‘lib, turli ijtimoiy vaziyatlarda o‘zaro hamkorlikda namoyon bo‘ladi; inson shaxsini tushunish uchun uni tahlil qilish mumkin va shart, bunda uning maxsus va fundamental qismlarini ajratish zarur. SHaxs tushunchasining murakkab va ko‘p qirrali bo‘lishiga qaramay mutaxassislar tomonidan ―shaxs‖ga umumiy ilmiy ta‘rif berishga urinib ko‘rilgan. R.S.Nemov shaxsni quyidagicha ta‘riflaydi: ―SHaxs-bu ijtimoiy tabiatga ega, o‘z mohiyatiga ko‘ra barqaror ijtimoiy aloqa va munosabatlari, o‘zi va boshqalar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan kishining axloqiy hatti-harakatlarida namoyon bo‘ladigan psixologik tavsiflarga ega kishidir‖. SHaxs psixologiyasi kishining alohida psixik funktsiyalar (motivatsiya, hissiyot, xotira, iroda, qobiliyatlar va boshqalar)ini emas, balki uni bir butun holda ko‘p qirrali psixik funktsiyalarni qamrab olgan holda o‘rganishi kerak. SHuning uchun ham aytish mumkinki, shaxs psixologiyasining ob‘ekti yaxlit bir butun odamdir. Biroq shaxs psixologiyasining predmetini aniqlash biroz mushkul. Buning sababi shaxs fenomeni jula ko‘p qirralidir. U inson hayotini jamiyat taraqqiyoti va shaxsiy hayotida naqadar ko‘p qirrali ekanligini aks ettiradi. 7
dastlabki masalasi sifatida murakkab va munozaralidir. SHaxs psixologiyasiga oid tadqiqotlarda shaxsning namoyon bo‘lishiga aloqador ko‘plab sohalar: faoliyat motivlari, individual bioximik xossalar, ijtimoiy rollar, ONf tiplari, tashqi ko‘rinishi, qobiliyatlar, ma‘naviy qiyofasi, o‘zini-o‘zi anglashi, ehtiyojlar, mayllar, xarakter xislatlari, kayfiyat, his-tuyg‘u, muloqot uslubi, qadriyatli orientatsiyalar, iqtidor, intellekt, hatti-harakatlar, iroda va boshqalar o‘rganiladi.SHunday qilib, shaxs turli fenomenlarning mozaikasidan iborat ekanligi uchun ham murakkabdir. Bu fenomenlarning har biri alohida ajratilgan kishiga nisbatan tadbiq etilganda shaxs deb kvalifikatsiya qilib bo‘lmaydi. SHu sababdan ham shaxs psixologiyasi alohida motivatsiya, hissiyotlar, iroda, individual tafovutlar psixologiyalariga bo‘linadi. Bundan tashqari tadqiqotchining maqomiga ko‘ra shaxs psixologiyasi uchun asos qilib olinadigan material ham turlicha (faoliyat-A.N.Leontьev, munosabat- V.M.Myasishev, yo‘l-yo‘riqlar (ustanovka)- D.N.Uznadze, mayllar- Z.Freyd, motiv va qadriyatlar Maslou) bo‘lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, tadqiqotchining maqomi shaxs xususiyatlarini baxolash uchun zarur faktlar va tadqiqot metodikalarini tanlash imkonini belgilaydi. Ilmiy fakt sifatida mazkur hodisa mavjudmi yoki tadqiqotchining xayoli ekanligi olimning metodologik ustanovkasiga bog‘liqdir. SHaxs psixologiyasida ko‘plab nazariy qarashlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning ba‘zilari umumiylikka ega bo‘lsa, boshqalari esa umuman bir-biri bilan mos tushmasligi mumkin. SHunga qaramay umumiy holda shaxs psixologiyasining predmeti yo‘nalishi va xususiyatlarini aniqlash mumkin. A.G.Asmolov shaxs psixologiyasining predmetini shaxs taraqqiyotini yo‘naltirib turuvchi biologik va muhit ta‘sirlarining o‘zaro aloqasi, insonning butun hayoti davomida biologik va ijtimoiy omillar o‘zaro ta‘sirining psixik jarayonlari va mexanizmlari; shaxsiy mansublik va individuallikni uzluksiz his qilish, individlararo tafovutlar, ya‘ni boshqa kishilardan ajratib turuvchi xulq-atvor an‘analari va xislatlari, shaxsning ichki muvofiqligi va boshqalardan iborat deb 8
SHaxs psixologiyasining predmeti – individual faoliyat olib borish va
9
shakllanishi uchun zamin yaratadi. Agar shaxsni insonni bir butun yaxlit tuzilma sifatida qabul qilinsa va tarkibini butun hayoti davomini tahlili qilish orqali tushunilsagini o‘zaro muvofiqlikka ega va uzluksiz deb tavsiflash mumkin. SHaxsni kishining ichki tajribasi, uning xulq-atvori zamirida yotuvchi ichki motivlar sifatida ta‘riflash mumkin (Kloninger S).SHunday qilib shaxs tushunchasining betakrorligi va ko‘pqirraliligi sababli psixologiyada shaxs psixologiyasi oid yaxlit (yagona) yondashuv mavjud emas.. SHaxs psixologiyasiga oid zamonaviy nazariy va empirik tadqiqotlarda ikkita katta yo‘nalish va blokni ajratish mumkin. Birinchi yo‘nalish– shaxs psixologiyasiga oid umumnazariy muammolarni umumilmiy va umummetodologik muammo sifatida ifodalash zarur. Ikkinchi yo‘nalish – inson tabiatini turli tadqiqotchilarning yondashuv va qarashlari asosida o‘rganish kerak. Boshqacha qilib aytganda zamonaviy shaxs nazariyalari inson tabiati to‘g‘risidagi personologlarning tasavvurlarini asos qilib olishi kerak. Personolog termini Genri Myurrey tomonidan kiritilgan bo‘lib shaxs psixologiyasi sohasida faoliyat olib boradigan eksperimentator va nazariyotchilarni ifodalash maqsadida qo‘llagan. A.G.Asmolov shaxs psixologiyasi predmeti o‘rganish uchun tayanch nuqta sifatida quyidagi yo‘nalishlarni olishni taklif qiladi: Birinchi yo‘nalish- ―individ‖ va ―shaxs‖ tushunchalarini ajratish. ―SHaxs ≠ individ; Bu individ tomonidan jamiyatda, ijtimoiy munosabatlar jarayonida o‘zlashtiriladigan muhim xususiyatdir. Boshqacha qilib aytganda shaxs tizimli ―yuqorisezuvchan‖ sifat bo‘lib, bu sifatning tashuvchisi to‘la his qila oladigan, ma‘lum jismoniy tuzilishga ega tug‘ma orttirilgan xususiyatlar sohibi bo‘lgan individdir‖. (Leontьev A.N., 1983, 385 bet). Mazkur tushunchalarni bunday ajratish shaxsda biologik va ijtimoiylikning o‘zaro ta‘siri masalasi bilan to‘qnashtiradi. Ikkinchi yo‘nalish – shaxsning rivojlanish determinatsiyasini ajratish. Uchinchi yo‘nalish- predmetli faoliyatni shaxsning tizim hosil qiluvchi asosi sifatida ajratish. 10
SHaxs haqida ma‘lumot to‘plashning uchta asosiy metodlari farqlanadi. Birinchi metod- inson xulq-atvorini kundalik hayoti davomida qayd etib borish. Bu usul tashqi kuzatishga asoslanib shaxsning aniq sa‘i-harakatlari va muvaffaqiyatlarini tashqi kuzatish va qayd etishga asoslanadi. Mazkur usul yordamida olingan ma‘lumotlarni L – ma‘lumotlar deb atash qabul qilingan. Ko‘p hollarda L – ma‘lumotlar boshqa metodning validligini o‘lchash maqsadida tashqi mezon sifatida qo‘llaniladi. Uning kamchiligi ortiqcha sub‘ektivligidir. Ikkinchi metod- o‘ziga o‘zi hisob berishga asoslangan turli so‘rovnoma va metodikalarni qo‘llash. SHunga o‘xshash tadqiqot natijalari Q – ma‘lumotlar deb atalib, ular o‘zining qulayligi, axborot olishning osonligi bilan shaxsga oid tadqiqotlarda markaziy o‘rinni egallaydi. Biroq bu metod ham kamchiliklardan xoli emas. Mazkur metod o‘ziga o‘zi hisob berishga asoslanganligi bois ba‘ji ma‘lumotlar qisqartirilgan bo‘lishi mumkin. Bunday
tekshiriluvchilarning madaniy va
taraqqiyotining pastligi, motivatsiyasining tabiati, noto‘g‘ri etalonlardan foydalanilganligi bois kuzatilishi mumkin. Uchinchi metod- – ob‘ektiv ma‘lumotlarni qayd etishga asoslangan. Bunday metodlar yordamida olingan ma‘lumotlar T – ma‘lumotlar deb ataladi. Mazkur metodning kamchiligi yuqori darajada ko‘p mehnat talab qilishi va natijalarni rasmiylashtirishning murakkabligidadir. Yuqorida sanab o‘tilgan metodlardan eng ko‘p qo‘llaniladigan so‘rovnomalardir. Buning sababi ularning soddaligida emas, balki ular yordamida turli shaxs konstruktlarini tuzish imkonining mavjudligi va asosida mualliflarning shaxs xususiyatlari haqidagi tasavvurlari yotishidir. SHuningdek so‘rovnomalarning ommaviylashib ketishi yangi metodikalar ishlab chiqishga matematik usullarni qo‘llash imkonining mavjudligidir. So‘rovnomalar asosida shaxsni o‘rganishning ikkita asosiy yo‘nalishi mavjud: shaxs xislatlarini ajratishga yondashishi – so‘nggi bazis sifatlar to‘plami mavjudligini taqazo etadi, va shaxs tafovutlari uning ifodalanish darajasiga ko‘ra aniqlanadi; tipologik yondashuv – shaxs tipi yaxlit tuzilma bo‘lib, alohida shaxs 11
chiqadi. Mazkur yondashuvlarni alohida tahlil qilish mumkin: Xislatlar bir-biriga bog‘liq belgi (psixologik xususiyatlarni birlashtiradi va shu guruhga kiruvchi belgilar haqidagi ma‘lumotlarni birlashtiruvchi integral xususiyat sifatida namoyon bo‘ladi. Xislatlar miqdori shaxsiy makonning ko‘lami bilan belgilanadi. Tiplar o‘xshash tekshiriluvchilar guruhini birlashtiradi va boshqa izohlovchi tushunchalar to‘plamini tashkil etadi. Bunda tushunchaning nomi sifatida mos tipning nomi qabul qilinadi, mazmuni esa tipik (o‘rtacha) ishtirokchining tavsifi bo‘yicha amalga oshiriladi. SHunday qilib, xislatlarga asoslangan yondashuv shaxs belgilarini guruhlashtirishni, tiplarga asoslangan yondashuv esa tekshiriluvchilarni guruhlashtirishni talab qiladi. Har ikki vazifani hal etishning maxsus matematik metod va modullari mavjud. Ko‘p hollarda belgilarni guruhlashtirish uchun omilli tahlil, tekshiriluvchilarni guruhlashtirish uchun esa avtomatik tasniflash metodidan foydalaniladi. Bu metodlar eksperimental ma‘lumotlar ichida umumlashtirishni shakllantirishning ikki usulidir. Ular belgilar tekshiriluvchilar o‘rtasidagi aloqalar tarkibining bir xil emasligini qisqartirish imkonini beradi. Zamonaviy kompьyuter vositalari test va so‘rovnoma natijalarini qayta ishlashni bir muncha osonlashtiradi. SHuningdek psixologik vazifalarni yechish uchun modellashtirish metodlaridan ham foydalanish mumkin. Yüklə 461,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|