O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

7. Tezlanish grafigi va uning tahlili.
Avtomobilning shig’ov yo’lning gorizontal qismida tekshiriladi. Avtomobil
minimal tezlik bilan ketayogganda haydovchi drosselь, pedaliga jadal bosadi va
avtomobil maksimal tezlik olguncha shu holda ushlab turadi. Iloji boricha
uzatmadan uzatmaga tez o’tiladi. Avtomobilning tezligi, o’tgan yo’li va vaqt
o’ziyozar mexanik qurilmalar yordamida qayd qilinadi. Avtomobilь jadal
tezlanish bilan harakatlanayotgan davrda o’tilgan yo’l S va vaqt t topiladi.

---

186
7.1-rasm. Avtomobilning tezlanish grafigi

7.2-rasm. Uch uzatmali uzamalar
qutisi uchun teskari tezlanish
qiymatlarining grafigi
Ifodadagi dinamik D
a
omilni har bir uzatma uchun va tezliklar uchun
aniqlanadi, buning uchun ψ koeffitsientning qiymati berilgan bo’ladi.
Avtomobil tezlanish bilan harakatlanganda o’tilgan yo’l va vaqtning analitik
usulida aniqlash mumkin.
Avtomobilning tezlanishi tezlikdan vaqt bo’yicha olingan hosilaga teng,
ya’ni:
dt
dV
j
a
a
=
bunda dt=dV
a
/j
a
V
1
tezlikdan V
2
tezlikka yetgunga qadar sarflangan vaqtni quyidagicha
aniqlanadi:
ò
=
2
1
V
V
a
a
j
dV
t
(7.3)
Tezlik V
1
dan V
2
tezlikkacha yetgunga qadar o’tilgan yo’lni quyidagicha
aniqlanadi.
ò
=
2
1
t
t
a
dt
V
S
(7.4)
Bu integrallarni yechish qiyin, chunki j
a
bilan V
a
va V
a
bilan ular orasida
bog’lanishlar yo’q.
Formuladan ko’rinib turibdiki, shig’ov bilan harakatlanishdagi yo’l va vaqtni
analitik hisoblash ancha qiyin va bunga ko’p vaqt ketadi. Tezlanishda o’tilgan yo’l
va vaqtni tezlanish grafigidan grafik integrallash usuli bilan osongina aniqlash
mumkin. Buning uchun avtomobilning tezlanishiga teskari bo’lgan
( )
a
a
V
f
j
=
1
grafik qurish kerak (7.2-rasm). Tezlikni V
an
dan V
ak
gacha oshirish uchun ketgan
vaqt T,
1
1
a
j
va
2
1
a
j
hamda dV
a
bilan chegaralangan elementar yuzalarning
yig’indisiga teng, ya’ni bu yerda
a
j
m
1
, m
Va
, ordinata va abstsissa o’qlaridagi
parametrlar uchun masshtablar; F-V
an
va V
ak
teskari tezlanishlar chizig’i hamda
abstsissa o’qi bilan chegaralangan yuza.
F yuzani planimetrlash usuli bilan aniqlash mumkin. Natijada yuqoridagi

---

187
formulani qiymati aniqlanib, T=f(V

a
) funktsiyani 7.2-racmda ko’rsatilgandek
chizish mumkin..
7.2-rasmdagi grafikni integrallash davrida tezlik V
amax
ga yaqinlashgan sari,
tezlanish j
a
nolga intiladi, natijada
aIII
j
1
chiziq V
amax
ga tegtshli ordinataga
yaqinlasha boradi, ya’ni
¥
=
aIII
j
1
.