O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

4. Avtomobilni buriluvchanligi uning turlari.
Boshqaruvchanlik sharti va unga ta’sir etuvchi omillar:
Transpot vositasi yaxshi bashqarilishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi
lozim:
oldingi g’ildiraklar yoniga sirpanmasdan harakatlanishi lozim;
rul yuritmasi boshqariluvchi g’ildiraklarning burilish burchaklari o’rtasida
to’g’ri bog’lanishni amalga oshirishi lozim;
boshqariluvchi g’ildiraklarning turg’unligi yaxshi bo’lishi va ularning
ixtiyoriy tebranishi bo’lmasligi kerak;
yo’ldan g’ildirakka, g’ildirakdan haydovchiga ta’sir etuvchi turtki kuch oz
bo’lishi lozim;
rul chambarigining eng qulay aylanish burchagida oldingi boshqariluvchi
g’ildiraklar eng qulay burchakka burilishi lozim.
5. Neytral, kam va ortiqcha buriluvchanlik, buriluvchanlik
bo’yicha kritik tezlik.
Burchakning farqiga qarab burilish radiuslari ham o’zgaradi, shu sababli
burilishning quyidagi turlari mavjud:
Normal buriluvchanlik, uning ko’rsatkichlari δ
1
= δ
2
, R
¢
=R (11.1, 11.2, 11.3-
rasmlar);
kam bo’lmagan buriluvchanlik, uning ko’rsatkichlari δ
1
> δ
2
, R
¢
>R ;
Ortiqcha buriluvchanlik, uning ko’rsatkichlari δ
1
> δ
2
, R
¢
<R ;
bu yerda;
R-elastik bo’lmagan g’ildirak uchun burilish radiusi,
qiymati:
a
tg
L
R
=
ga teng.
Birinchi turdagi holatda burilish radiusi shinaning yonaki sirpanishiga bog’liq
emas.

---

206
Ikkinchi turdagi holatda yonaki kuch ta’sirida oldingi va orqa shinalarning

yonaki sirpanish burchaklari hosil bo’lib, avtomobillarning harakat yo’nalishi
o’zgaradi natijada avtomobil egri chiziqli harakatda bo’ladi, chunki orqa
g’ildiraklarning yonaki sirpanishi ko’p bo’lib, ko’prikning yonga surilishi ortadi.
Natijada to’g’ri chiziqli harakat egri chiziqli harakatga aylanib markazdan qochma
kuch hosil bo’ladi.
Uchinchi turdagi holatda orqa g’ildirakning yonaki sirpanish burchagi va
markazdan qochma kuchning ortishi natijasida avtomobil tobora kichrayib
borayotgan radius bo’yicha buriladi, natijada avtomobilning turg’unligi kamayib u
og’darilib ketishi mumkin.
Ortiqcha buriluvchanlik hususiyatiga ega bo’lgan avtomobillarning tezligi
kritik tezlikdan yuqori bo’lmasligi lozim. Kritik tezlik quyidagi ifoda bilan
aniqlanadi: (prof. V.M.Pevzner formulasi):
1
1
2
2
6
,
3
с
с
кр
К
G
К
G
gL
V
-
=
,
(11.6)
bu yerda; L-avtomobil bazasi;
G
1
, G
2
-oldingi va yetingi g’ildiraklarning yuklanishi;
K
s1
,K
s2
-oldingi va orqa avtomobillarning sirpanish qarshiligi koeffitsientlari.
Kritik tezlik faqat ortiqcha buriluvchanlikka ega bo’lgan avtomobillaruchun
belgilanadi.
Normal va yetarli bo’lmagan buriluvchanlikka ega bo’lgan avtomobillar
uchun kritik tezlik belgilanmaydi.