O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

2. O’tag’onlikning tayanchlanish ko’rsatkichlari.
Avtomobil o’ta oladigan to’siqning balandligi N bo’lganda yetaklanuvchi va
yetakchi g’ildiraklarni to’siqdan oshib o’tayotgan vaqtidagi tasvirlari keltirilgan
(13.2-rasm).
13.2-rasm. G’ildiraklarning to’siqdan o’tishi.
a) yetaklanuvchi oldingi g’ildirak. b) yetakchi orqa g’ildirak.
Transport vositasining yo’l to’siqlaridan o’tuvchanligining tayanch-tishlashish
ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat:
etaklanuvchi g’ildirak yerdan uzilish vaqtida unga vertikal G
k
kuch, gorizontal
itaruvchi R kuch, to’siqning reaktsiya kuchi R
v
, Z
1
va yo’lning reaktsiya Z kuchi
ta’sir qiladi.

---

216
SHakllardan ko’rinib turibdiki, balandlik g’ildirak radiusidan N>r

k
katta
bo’lishi mumkin emas, balki kichik N<r
k
Itaruvchi R kuchning qiymati katta bo’lishi kerak. G’ildirakdagi burovchi
moment M
k
ta’sirida to’siqning tayanchida P
k
urinma kuch hosil bo’ladi. Bu kuch
R
k
'
va R
k
”
tashkil etuvchilarga ajraladi. Bu yerda qo’shimcha R
k
”
kuch hosil bo’lib, u
Z kuch bilan qo’shilib, g’ildirakni yuqoriga ko’tarib, uni to’siqdan oshib o’tishini
ta’minlaydi. R
k
'
kuch esa g’ildirashga qarshilik Z
1
kuchni kamaytiradi.
Bu kuchlarning qiymatlari quyidagicha aniqlanadi:
oldingi g’ildirakning muvozanat shartini yozamiz:
K
G
Z
=
va
P
Z
=
G’ildirakka ta’sir etuvchi bu kuchlarni quyidagicha aniqlanadi:
1
Z
Z
=
·
a
a
tg
P
tg
×
=
;
a
tg
P
C
K
×
=
, bundan
a
tg
C
P
K
/
=
(13.1)
AOS uchburchakdan
AC
H
r
AC
OC
tg
K
/
)
(
/
-
=
=
a
)
2
(
)
(
2
2
2
2
H
r
H
H
r
r
OC
AO
AC
K
K
-
=
-
-
=
-
=
AS ni qiymatini o’rniga qo’yib
)
2
(
/
)
(
H
r
H
H
r
tg
K
K
-
-
=
a
(13.2) ni hosil qilamiz.
(13.2) qiymatni (13.1) ifodaga qo’yib g’ildirakni itaruvchi kuchning qiymatini
aniqlaymiz:
)
/(
)
2
(
/
H
r
H
r
H
G
tg
G
Р
K
K
K
K
-
-
=
=
a
(13.3)
(13.3) ifodadan ko’rinadiki, N=r
K
bo’lganda R ning qiymati kata bo’ladi.
Lekin oldingi yetaklanuvchi g’ildirak to’siqdan oshib o’tolmaydi. Yetakchi orqa
g’ildirakdagi burovchi moment M
k
ta’sirida to’siq tayanchida urinma R
k
kuch va
uning yotiq R
k
'
hamda tik R
k
"
tashkil etuvchilari hosil bo’ladi. Z+P
K
'
yo’g’indi kuch
ta’sirida va Z' reaktsiya kuchini P
K
'
kuch hisobiga kamayishi natijasida orqa
yetakchi g’ildirak N=r
K
to’siqdan oshib o’tadi.
O’tuvchanlikning tayanch-tishlashish o’lchamlari quyidagilardan iborat:
tortish va tishlashish shartlari bo’yicha dinamik omillar;
avtomobil ilgagidagi solishtirma tortish kuchi;
shinaning yo’lga bo’lgan solishtirma bosimi;
oldingi va keyingi g’ildiraklar izining mos kelish koeffitsienti.
Sirpanchiq yo’llarda o’tag’onlikni oshirish uchun g’ildiraklarga zanjirlar
bog’lanadi, yumshoq yerlarda esa keng profilli shinalar ishlatiladi.
Tortish sharti bo’yicha maksimal dinamik omil D
a.max
. avtomobilning
to’xtamasdan harakatlanish qobiliyatini, g’ildirak bilan yo’lning tishlashish sharti
bo’yicha maksimal dinamik omil D
a
j
esa, yetakchi g’ildirakning shataksiramasdan
harakatlanishini ta’minlaydi.
Avtomobilning orqa ilgagidagi solishtirma tortish kuchi ρ
il
ilgakdagi
maksimal tortish kuchi R
il
ni avtomobil og’irligiga nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni:
a
ил
ил
G
Р /
=
r
(13.4)
Bu o’lcham dvigateldagi ortiqcha quvvat hisobiga ko’proq yo’l qarshiligini
yengish qobiliyatini ko’rsatadi.
SHinaga ta’sir etuvchi og’irlikni shinaning yo’ldagi kontakt izi yuzasiga
nisbati shinaning solishtirma bosimi R
sh
deb ataladi, ya’ni:

---

217
2

2
F
G
Р
ш
=
(13.5)
Bu qiymat yuk avtomobillari uchun asfalьt yo’lda R
sh
=0,18-0,55 MPa ga teng.
Oldingi g’ildirak izlari orasidagi masofa a
1
ning orqa g’ildirak izlari orasidagi
masofa a
2
ga nisbatini oldingi va orqa g’ildiraklarning mos kelishi
h
m
koeffitsienti
deb ataladi, ya’ni:
2
1
a
a
M
=
h
(13.6)
Bu koeffitsientning miqdorini
М
h
≠1 bo’lsa, orqa g’ildirak oldingi g’ildirak
izidan yurmaydi, yangi yo’l ochish uchun qo’shimcha energiya sarflanadi.
SHuning uchun orqa o’qning har ikki tomoniga qo’shimcha bittadan g’ildirak
o’rnatiladi.