O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

12. Avtomobilni sirpanishi, old va orqa o’qlarning sirpanishi.
6.1. Oldingi o’qning surilishi.
Avtomobilning oldingi o’qiga yondan R
u1
kuch ta’sir etganda u V
3
tezlik bilan
yonga surila boshlaydi. U vaqtda V
a1
va V
3
tezlik vektorlarning teng ta’sir etuvchisi
V
p
yo’nalishida harakat qiladi. Lekin orqa o’q V
a2
tezlik vektori yo’nalishida
harakatlanib avtomobilni oniy markaz O atrofida buradi. Natijasida markazdan
qochma kuch. R
m.q
va inertsiya momenti M
ja
hosil bo’ladi (12.6-rasm, a).
12.6-rasm. a- Olidingi o’qni yon tomonga surilishi, b-orqa o’qni yon tomonga
surilishi.
SHakldan ko’rinib turibdiki, oldingi o’qning yonga surilishi avtomatik
ravishda so’nadi, chunki R
mk
ning tashkil etuvchisi R
mu
hamda moment M
ja
oldingi
o’qning surilishiga qarshilik qiladi, ya’ni R
u1
va R
mu
kuchlar qarama-qarshi
tomonlarga yo’nalgan va bir-birini kuchsizlantiradi.
6.2. Orqa o’qning yonga surilishida (12.6-rasm, b) R
mk
va R
u2
kuchlar bir
tomonga yo’nalgan bo’lib, yonga surilishni kuchaytiradi va avtomobil turg’unligini
yo’qotadi hamda havfli vaziyatni keltirib chiqaradi. Bunday holat qish vaqtida
havflidir. Buni oldini olish uchun oldingi g’ildirakni surilish tomoniga burish
kerak, bunda burilish radiusi ko’payib R
mk
kuch kamayadi. Surilishni oldini
olishning ikkinchi usuli oyoqni tormoz pedalidan olish va harakat tezligini
kamaytirish kerak.
13. Avtomobilning turg’unligiga ta’sir etuvchi omillar.
Avtomobilning turg’unligi uning harakat xavfsizligini ta’minlaydi.
Avtomobilning turg’unligiga shinaning va tormoz mexanizmining texnik
holati ko’proq ta’sir qiladi. SHina tishlarining yeyilishi g’ildirakning yo’l bilan

---

214
tishlashishini kamaytiradi va yoniga surilib harakatlanishini oshiradi, tishlashish

koeffitsienti kamayadi.
Tormozning noto’g’ri sozlanishi o’ng va chap g’ildiraklarda har xil
tormozlash momentini hosil qiladi, bu moment avtomobilni turg’unligini
kamaytiradi.
Avtomobilning ko’ndalang turg’unligi kuzovdagi yukning noto’g’ri joylashuvi
natijasida ham buzilishi va yo’qolishi mumkin. Agar yukning og’irlik markazi
avtomobilning bo’ylama o’qida yotmasa S yelkada inertsiya kuchi va burovchi
moment hosil qilib oldingi g’ildiraklarning yoniga surilishini keltirib chiqaradi.
Nazorat savollari.
1. Transport vositasining boshqaruvchanligi deb nimaga aytiladi?
2. Boshqaruvchanlik o’lchamlari va ko’rsatkichlarini tushuntiring.
3. Boshqaruvchanlik shartini tushuntiring.
4. SHinalarni yonaki sirpanishi bo’lmaganda avtomobilni burilishini
tushuntiring.
5. SHinalarni yonaki sirpanishi bo’lganda avtomobilni burilishini
tushuntiring.
6. Avtomobilni burilish jarayonini tushuntiring.
7. Burilayotgan avtomobilga ta’sir etuvchi kuchlar.
8. Burilish turlarini tushuntiring.
9. Buriluvchanlik bo’yicha chegaralangan tezlikni tushuntiring.
10.Turg’unlik va uning o’lchamlarini tushuntiring.
11.Bo’ylama qiya tekislikdagi turg’unlikni tushuntiring.
12.Ko’ndalang qiya tekislikdagi turg’unlikni tushuntiring.
13.Avtomobilning burilishidagi turg’unligini tushuntiring.