O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

4. Arifmetik, geometrik va garmonik qator.
Agar avtomobil tezlana olishi tirsakli valning bir xil intervalida oshsa,
uzatmalar qutisining uzatmalar soni geaometrik progressiya qonuni bo’yicha
o’zgarishi zarur, ya’ni uzatmalar qutisi hamma uzatmalarning qiymati geometrik
progressiya maxraji bo’lib, u quyidagicha hisoblanadi:
1
-
-
=
=
n
k
n
I
k
U
U
q
;
(8.8)
bu yerda, k-izlanayotgan uzatma indeksi, n-uzatmalar qutisidagi bosqichlar
soni, n-uch, to’rt va besh bosqichli uzatmalar qutisi uchun hisoblab aniqlanishi
mumkin.
5. Avtomobilga ta’sir etuvchi kuch va momentlar sxemasi.
Avtomobil yo’lda harakatlanganda unga ta’sir etuvchi kuchlarni asosan uch
guruhga bo’linadi:
Avtomobil g’ildiraklariga ta’sir etuvchi harakatlantiruvchi kuchlar; avtomobil
harakatiga qarshilik qiluvchi kuchlar va reaktiv kuchlar (2.1-rasm).
2.1-rasm. Avtomobilga ta’sir etuvchi kuchlar va momentlar
Avtomobilni harakatlantiruvchi kuchga: yetakchi g’ildirakdagi burovchi
moment va tortish kuchlari kiradi.
Avtomobilning harakatiga qarshilik qiluvchi kuchlarga: avtomobil
g’ildiraklarini g’ildirashiga qarshilik ko’rsatuvchi kuch, balandlikka ko’tarilishdagi
qarshilik kuchi, havoning qarshilik kuchi, avtomobilning tezlanishiga qarshilik

---

168
ko’rsatuvchi kuch (inertsiya kuchi), oldingi va orqa g’ildiraklarning g’ildirashiga

qarshilik ko’rsatuvchi momentlar, oldingi va orqa g’ildiraklarning g’ildirashiga
qarshilik qiluvchi inertsiya momentlari kiradi.
Reaktiv kuchlarga: avtomobilning og’irlik kuchi ta’sirida yo’l sirti bilan
oldingi va orqa g’ildiraklar sirti orasida g’ildiraklarga taqsimlangan og’irlik
kuchlardan hosil bo’lgan reaktsiya kuchlari kiradi.
Oldingi va orqa g’ildiraklarga hamda avtomobilga ta’sir etuvchi kuchlarni har
birini alohida-alohida ko’rib chiqamiz.
1.1 Yetaklanuvchi oldingi g’ildirakka ta’sir etuvchi kuch va momentlar.
Avtomobilning oldingi g’ildiragiga avtomobil og’irligining bir qismi G
1
ta’sir
qiladi. Bu kuch ta’sirida g’ildirak shinasi va yo’l sirti deformatsiyalanadi (2.2-rasm,
a.).
2.2-rasm. Yetaklanuvchi va yetakchi g’ildiraklarga ta’sir etuvchi kuchlar va
momentlar: a-etaklanuvchi g’ildirakka ta’sir etuvchi kuchlar va momentlar, b-
etakchi g’ildirakka ta’sir etuvchi kuchlar va momentlar.
G’ildirak qattiq yo’lda g’ildiraganda uning deformatsiyalanishi natijasida shina
kesimida ichki ishqalanish hosil bo’ladi, shinani harorati ko’tariladi va shinaning
yo’l sirtiga tekkan qismi bir oz yeyiladi.
G’ildirakning g’ildirashida shinaning yo’lga tekkan oldi qismi ko’proq
deformatsiyalanadi, yo’lga tekkan orqa qismi esa, ozroq deformatsiyalanadi.
SHuning natijasida shina bilan yo’l orasida hosil bo’lgan rektsiya kuchi R
1
g’ildirakning aylanish o’qidan biroz oldinga a
sh
masofaga siljigan bo’ladi. (2.2-rasm.
a.).
Reaktsiya kuchining oldinga siljishi natijasida g’ildirakning g’ildirashiga
qarshi bo’lgan burovchi moment
1
1
1
ш
F
a
R
M
×
=
hosil bo’ladi.
G’ildirak o’qiga qo’yilga itaruvchi R kuch ta’sirida g’ildirak muvozanatda
bo’lishi uchun kuchlardan hosil bo’lgan momentlarning yig’indisi nolga teng
bo’lishi lozim, ya’ni:
0
1
1
1
=
×
+
×
F
у
ш