O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

7. Avtomobilning turg’unligi va turg’unlikni yo’qolish turlari,
baholovchi o’lchamlar.
Transport vositasining berilgan yo’nalishda yo’lda og’darilmasdan,
sirpanmasdan, shataksiramasdan va yon tomonga surilmasdan harakatlanishini
turg’unlik deb ataladi. Turg’unlik ikki xil bo’lib ular bo’ylama va ko’ndalang
turg’unlikdir.
Transport vositasining turg’unligini yo’qolishi quyidagi hollarda sodir bo’ladi:
- transport vositasining ag’darilishida;
- transport vositasining yon tomonga sirpanishida;
- yetakchi g’ildiraklarning shataksirab harakatlanishida;
- transport vositasi yoki uning birorta ko’prigi yon tomonga surilganda;
- yonaki ta’sir etuvchi kuch, markazdan qochma kuch, og’irlik kuchining bita
ta’sir etuvchisi, yondan ta’sir etuvchi shamol kuchlari ta’sir etganda va yo’l

---

208
to’siqlariga urilganda.

Transport vositasining turg’unlik o’lchamlariga quyidagilar kiradi:
- transport vositasi aylana bo’ylab harakatlanganda yon tomonga surilish
paytidagi kritik tezlik (V
K
);
- aylana bo’ylab harakatlanganda ag’darilish boshlangan paytdagi kritik tezlik
(V
0
);
-g’ildiraklarning ko’ndalang sirpanish boshlangan paytdagi qiya yo’lning
kritik burchagi (β);
- transport vositasini ag’darilish paytdagi qiya yo’lning kritik burchagi (
a
).
8. Avtomobilni bo’ylama tekislikdagi turg’unligi.
Transport vositasining bo’ylama turg’unligi deb transport vositasining qiya
yo’lda orqa yoki oldingi o’qlar atrofida og’anamasdan, sirpanmasdan va
surilmasdan harakatlanishiga aytiladi.
Qiya yo’lda pastdan yuqoriga tezlanish bilan harakatlanayotgan transport
vositasining bo’ylama turg’unligini yo’qolishi natijasida orqa g’ildirakning yo’l
sirti bilan ilashgan O
2
tayanch nuqta atrofida orqaga ag’darilishi mumkin (12.1-
rasm).
Bo’ylama qiyalikda turgan avtomobil oldingi yoki orqa tayanch nuqtalari O
1
va O
2
atrofida aylanib ag’dariladi. Avtomobilning bo’yiga sirpanmasdan va
ag’darilmasdan tura oladigan qiyaligini bo’ylama turg’unlikning chegaralangan
a¢ ,
a
burchaklari deb ataladi.
SHamol R
W
kuchi, inertsiya P
ja
kuchi va oldingi g’ildirakdagi reaktsiya Z
1
kuchlarini nolga teng deb olsak, transport vositasini O
2
nuqta atrofida
og’darilmaslik sharti quyidagicha bo’ladi:
O
2
tayanch nuqtaga nisbatan kuchlarning momentlarini yig’indisi nolga teng
bo’lishi lozim, ya’ni:
0
;
2
=
×
×
-
×
×
=
å
M
О
h
Sin
Ga
b
Cos
Ga
О
М
a
a
12.1.-rasm. Bo’ylama qiya tekislikda
pastdan yuqoriga harakatlanayotgan
transport vositasining turg’unligi
bundan
a
a
Sin
h
Cos
b
M
×
=
×
ni
hosil qilamiz.
Bu ifodadan foydalanib transport
vositasining og’darilish burchagini
aniqlaymiz:
M
h
b
tg
=
a
,
(12.1)
Og’darilish burchagining ruxsat
etilgan chegaralangan qiymatlari yuk
avtomobil va avtobuslar uchun
[ ]
0
40
...
35
=
a
; yengil avtomobillar
uchun
[ ]
0
45
=
a
ga teng bo’ladi.