O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi tоshkent davlat pedagogika universiteti

1. Unlilar orfoepiyasi


i unlisi:
1) bir , bitta , kir, tiq kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda, kishi, bilan, bilak, tila , firibgar kabi ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa aytiladi;
2) chuqur til orqa undoshlari q, g‘, x dan keyin kelganda , qisqa til orqa unlisi kabi talaffuz qilinadi: qish, qirg‘iz, qirmizi, og‘iz, g‘irrom, xira, axir kabi;
3) bino, ahil , do‘stlik, birja kabi so‘zlarda, shuningdek, y undoshdan oldin kelganda, cho‘ziq talaffuz qilinadi: ziyrak, tiyrak, biyron, tiyin kabi.
U unlisi:
1) kun, tun, buvi, buloq kabi so‘zlarda qisqa aytiladi;
2) maxsus, mag‘rur, masrur, urg‘u, yozuv kabi so‘zlarda, shuningdek,y undoshlaridan oldin kelganda , cho‘ziq talaffuz qilinadi: tuyg‘u, buyruq, uyg‘ur kabi;
3) tugun, tutun, tuzum, tushuncha, ustun kabi so‘zlarning ikkinchi bo‘g‘inida qisqa i tarzida aytiladi.
O‘ unlisi:
1) bo‘r, zo‘r, o‘t, do‘st, to‘rva, sho‘rva, ko‘lanka kabi bir bo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa talaffuz qilinadi
2) zo‘rg‘a, lo‘nda kabi ikki bo‘g‘inli so‘zlarda, shuningdek, takroriy so‘zlarning birinchi qismida cho‘ziq aytiladi: zo‘r-bazo‘r, mo‘l-mo‘l, ko‘p-ko‘p kabi.
E unlisi:

1. 
   ertalab, erta, erka, ertak kabi so`zlarda kengroq talaffuz qilinadi;
   
2. 
   gerdaymoq, keksa, men, sen, kema kabi so`zlarda bir oz torroq talaffuz qilinadi;
   
3. 
   attestatsiya, delegatsiya, injener, metro,metafora, metonimiya kabi ruscha-baynalminal so`zlarning urg`usiz bo`g`inida i tarzida aytiladi.
   

O unlisi:

1. 
   ong, tong, son, ot, ol kabi bir bo`g`inli so`zlarda, ona, ota, xola, tog`a, bola kabi ikki bo`g`inli so`zlarning birinchi bo`g`inida, bahor, qaror, daho, baho, davo kabi ikki bo`g`inli so`zlarning ikkinchi bo`g`inida, obod, ozod, ozor, omon, olomon, oshqozon kabi ikki bo`g`inli va ko`p bo`g`inli so`zlarning hamma bo`g`inlarida keladi;
   
2. 
   hamma bo`g`inida o keladigan tolqon, to`polon, poymol so`zlarining birinchi yoki ikkinchi bo`g`ini tarkibidagi o unlisi a tarzida aytiladi;
   

3) ocherk, kosmos, tonna kabi ruscha-baynalminal so`zlarning urg`uli bo`g`inida o` tarzida aytiladi;
4) kometa, komediya, botanika, geologiya kabi ruscha-baynalminal so`zlarning urg`usiz bo`g`inida a tarzida talaffuz qilinadi;
5) direktor, traktor, auditor kabi ruscha-baynalminal so`zlarning urg`usiz bo`g`inida qisqa i tarzida aytiladi.
A unlisi: 1) kam, sal, chang kabi bir bo`g`inli so`zlarda, dada, aka, katta, kaltak kabi ikki bo`g`inli so`zlarda, arava, pakana, mastava kabi ko`p bo`g`inli so`zlarda yumshoq aytiladi;
2) chuqur til orqa undoshlari q, g`, x undoshlaridan keyin kelib, til orqa unlisi tarzida talaffuz qilinadi: qarg`a, qalam, g`arb, g`laba, xalta, xabar;
3) a’lo, ma’no, da’vo, ta’sir, ma’rifat kabi arab tilidan o`zlashgan so`zlarning birinchi bo`g`inida cho`ziq talaffuz qilinadi;
4) mudofaa, mutolaa, murojaat kabi arab tilidan o`zlashgan so`zlardan bir unli bilan talaffuz qilinadi.