O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi tоshkent davlat pedagogika universiteti

2. Arab tilidan o`zlashgan so`zlar. Arabcha so`zlar o`zbek tiliga VII-VIII asrlardan boshlab kirgan. Bu hol arablarning Markaziy Osiyoni bosib olishi bilan bog`liq. Kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma’no, ilhom, kasb, qassob, san’at, asbob, bino, imorat, ovqat, g`alla, fil, parranda, hasharot, inson, oila, amma, xola, dimog`, idora kabi so‘zlar arab tilidan kirib kelgan. O‘zbеk tilidagi arabcha so‘zlar ko‘proq ot va sifat turkumiga tеgishli bo‘lib, ularning bеlgilari quyidagilardir: a) ikkita unli yonma-yon kеladi: doim, shoir, muomala, shijoat, shuur, inshoot, murojaat, tabiiy; b) tutuq bеlgisi (') ishtirok etadi: ma'no, qal'a; d) -iy, -viy qo‘shimchalarini olib yasalgan bo‘ladi: asabiy, oilaviy)
3. Xitoy tilidan olingan so`zlar. Buyuk ipak yo`li Markaziy Osiyo bilan Xitoyni bog`lagan va natijada xitoycha so`zlar o`zlashgan: choy (xitoy tilida ttsay dеyilar ekan), manti (myan – xamir, ti – go`sht degani), lag`mon (“cho`ziq xamir” degani)⁶².
4. Mo`g`ul tilidan kirgan so`zlar. XIII asrda mo`g`ullarning Markaziy Osiyoni bosib olganligi va buyuk Amir Temur tomonidan bu bosqinchilikka barham berilganligi tarixdan ma’lum. Tilimizga o`zlashgan mo`g`ulcha so`zlarning ayrimlarini keltiramiz: navkar (no`xo`r – do`st, o`rtoq degani), tuman (o`n ming).
5. Ruscha-baynalmilal so`zlar. XIX asrning 2-yarmidan Markaziy Osiyo, jumladan, O`zbekiston chor Rossiyasining mustamlaka mamlakatiga aylandi. Rus tilining o`zbek tiliga ta’siri shu davrdan boshlandi. Rus tilidan, rus tili orqali boshqa tillardan ko`plab so`zlar o`zlashdi.
O`zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali Yevropa xalqlari tillaridan (fransuz, italyan, nemis, ingliz, ispan) so`z kirishi ikki tarixiy davrni o`z ichiga oladi:
1. XIX asrning 2-yarmidan XX asrning boshlarigacha bo`lgan davr.
2. 1917-yildan keyingi davr.
Rus tilidan so`zlar ikki yo`l bilan o`zlashdi:
1. Rus ishchilari, ustalari, rus askarlari, amaldorlarining mahalliy aholi bilan turli xildagi aloqalari tufayli og`zaki nutq orqali: chilon (chlen), adbakat (advokat), apisor (ofitser), iskalat (sklad), axran (oxrana), choynay (choynak) kabi.
2. Matbuot orqali: ayrapilan (aeroplan), pabrik (fabrika), po`shta (pochta), zovut (zavod), uyez (uyezd), kridit (kredit), banka (bank), veksil (veksil) kabi.
Rus tili orqali kirgan so`zlarning ba’zilari dunyodagi ko`pgina xalqlarning tilida tovush tomoni deyarli o`zgartirilmay ishlatiladigan xalqaro so`zlardir. Ular, odatda, internotsional (baynalminal) so`zlar deb yuritiladi. O`zbek tiliga o`zlashgan internotsional so`zlar tarixiy jihatdan quyidagi tillarga mansub:
1. Rus tiliga: sud, samolyot, stol, stul, tok (elektr), ruchka.
2. Lotin tiliga: reviziya, nota, metall, refleks, rezina, general, kapital, kanal, plan, direktor, radio.
3. Yunon tiliga: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra, poeziya, poema, metr, neft, taktika, parallel .
4. Nemis tiliga: raketa, kran, shaxta, rolik, politsiya kabi.
5. Ingliz tiliga: chempion, futbol, dollar kabi.
6. Fransuz tiliga: roman, palto, serjant, bank kabi.
Rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan so`zlar ijtimoiy-siyosiy hayotga, sanoat, qishloq xo`jaligi, fan-texnika, madaniy-oqartuv, san’at, savdo, sport, harbiy sohaga oiddir.
Hozirgi Yevropa tillaridan so`zlar bevosita aloqalar orqali o`zlashmoqda.
O‘zbеk tilidan ham boshqa tillarga so‘zlar o‘tgan: o‘rik, anjir, somsa (ruscha: uryuk, injir, samsa). Karandash (qora tosh), kavardak (qovurdoq), yеralash (aralash), utyug (o‘tli yuk) kabi so‘zlarning ham rus tiliga o‘zbеk tilidan o‘tganligi isbotlangan. O‘zbеk tilida ishlatilayotgan bеkat so‘zi ham yеvropa tillarida pikеt tarzida qo‘llanayotganligi fanga ma'lum. Hozirgi paytda o‘zbek milliy sport turlaridan bo‘lgan kurashning xalqaro miqyos darajasiga ko‘tarilishi munosabati bilan kurash, yonbosh, chala, halol kabi o‘zbekcha so‘zlar boshqa tillarda ham ishlatilyapti.
Xalqlar orasidagi turli xildagi aloqa tillarning lug`at tarkibining boyib borishiga xizmat qiladi

Ma’lumki, tildagi barcha so`zlar shu til egalari tomonidan bir xilda, barcha o`rinlarda qo`llanavermaydi. Shu jihatdan tilda mavjud bo`lgan so`zlarni ma’lum guruhlarga bo`lish mumkin.