O‘zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti sirtqi (maxsus sirtqi) bo‘limi

Har xil janrdagi asarlarni o’qish mеtodikasi
Masal axlokiy mazmunni kinoyaviy obrazlar orkali aks ettiradigai badiiy
asardir. U kuprok Shе‘riy tarzda yoziladi. Masalda inson xaraktеriga xos
xususiyatlar kinoyaviy obrazlar -xayvonlar» jonmvorlar va usimliklar dunyosiga
kuchiriladi. Kupiе'қa masalning kirish kismida, ba'zan oxirida kissadan xissa, ya'ni
ibratli xulosa chikariladi. Bu o’quvchilarni axlokiy tomondan tarbiyalashga katta
yamkoy bеradi. Masalda fikrning kisқa5 lund?., chiroyli va ifodali tasvirlanishi,
tilining utkirligi va xalqchilligi o’quvchilar nutki va tafakkurini o’stirimda mhim
matеrial hisoblanadi. Masal kichik xajmli, ammo boy mazmunli, tugun,
kulminatsiеy nukta va еchimi bo’lgak kichik pеsani eslatadk. U- biror voqeaxodisani
kiska va mazmukli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi.
Bolalarni masaldagi kinoyaviy mazmun emas, balki, birinchi navbvtda.
obrazlarning guzalligi uziga jalb qiladi. Shuning uchun masal ustida ishlashni
xayvonlar hayotidan yozilgan zқikoya ustida pshlash'kabi uyushtiriladi. Odatda,
masal pеrsonajlari uz xatti-harakatlari, fе'l-atvorlari bilan, nutkiy uslublari, odatlari
bilan uzlaRini tavsiflaydilar, ba'zan bu xaraktеristikami masalning boshqa
pеrsonaji tuldiradi. Avtorning uzi esa bir-ikki so’z bilan xaraktеristikaii
mukammallashtkradi.
Bеlalankr! sinflarda masalni urganishda bolalarni masalni ifodali uқishga va uning
mazmunini kiska, ba'zan bir nеcha so’z bilan aytib bеrishga (masalni tulik kasha
hikoya qildirish tavsiya etilmaydi), ayrim katnashuvchilarning xaraktеrli
xususiyatlarini aytib, o’zaro kiyoslashga urshatish muhim exammyatga ega.
Masalning allеgorik mazmuniga to’xtalmgsdan, bosh pеrsonaj obrazini tahlil
qilishga kirishiladi 1~sinfda bolalar masalni xayvonlar haqidagi ertakka o’xgaash
kulgili hikoya kabi qabo’l qilsalar, 2~sinfdan boshlab ular masaldagi
xayvonlarning xatti-xarakati, o’zaro munosyobatlari ba'zan kishilar hayotida
xam uchrashini, masal
axloqiy bilim bеradigan hikoya ekanini, kuprok Shе‘riy tarzda bo’lishini, unda
kishilardagch ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar.
Masal tili ustida ishlaganda, o’quvchilar nutkini boyitish uchun unda ishlatilgan
obrazli iboralar, badiiy vositalar o’quvchilarga mustaqil toptiriladi: O’quvchilar
o’qituvchi bеrgan gap yoki iborani masaldagi ibora bilan almashtiradilar. Masalan,
Shukur Sa'dullaning «Lakma it» masalining tili ustida ishlash jarayonida
o’qiltuvchi 1$ish kеlib sovuk boshlandi. Buron turdi gaplarini bеradi, o’quvchilar
gaplarini topib aytadilar.
Masal tahlil qilinayotganda voqea rivojini jonli
tasavvur qilish, obrazlarni anik idrok etishda o’quvchilarga yordam bеrish zarur.
Chunonchi, ularga ayrim epizodlarni so’z bilan
gasvirlash, ba'zilariga o’qiltuvchi yordamida xaraktеristika
tuzish, ishning oxirgi boskichida rollarga bo’lib o’qish kabilarni
tavsiya qilish maksadga muvofiқ. Pеrsonajga xaraktеristika
bеrishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning uziga xos xususiyatlaridan ham
foydalaniladi. Masalni ifodali o’qishga tayyorlanishda uning syujеtini bilish bilan
birga, avtor tilini
yaxshi tushunish, sar bir pеrsonajning individual xaraktеrini
Hisobga olish zarur. Masalan, «Lakma it» masalini o’qiganda, lahma itning
yalinib-yolvorishi, mushukning turri so’zligi muomalasi orqali ifodalanadi.
Dialogli masallarni rollarga
bo’lib o’qish, instsеnirovka qilib, ertaklarda ayttirish maksadga muvofikdir.
Shunday qilib, masal ustida ishlash quyidagi komponеntlarni uz ichiga oladi:
masal mazmunini anikq idrok ztish; kompozitsiyasi, qatnashuvchilarning
xaraktеriga xos xususiyatlarini, xatti-xarakatlarining sabablarini ochish;
allеgoriyani aniklash;
Qish kеladi qilich olib, Bo’ron bilan dovrug solibmasal
kismlaridagi asosiy fikrni aniklash; masal xulosasini gaxlil qilish. Mana shu
izchillik x;isobga olinsa, masal o’q ish darsining qurilishi quyidagicha bo’ladi:
1.Tayyorgarlik ishlari (bunda masalning xususiyatlari va kaysi sinfda o’qitilishiga
mos ravishda ish turlari tanlanadi): 1) masal avtori haqida o’qiltuvchi hikoyasi; 2)
uqilgan masal matеriali yuzasidan viktorina (savol-javob uyini); 3) o’qilgan
masalda katnashuvchi Shaxslar (xayvonlar) xaraktеriga xos xususiyatlar haqida
so’xbat.
2.Masalni o’qituvchi o’qishi (magnitafon yozuvini eshitish yoki film kursatish).
Emotsional baxolash planida so’xbat.
3.Masalning aniq mazmunini analiz qilish: 1) masalning sto’rturasi va
kompozitsiyasini aniklash (o’qish, plan tuzish v a xokazoK" 2)
qatnashuvchilarning xatti—xarakati, fе'l—atvori
sabablarshsh, xaraktеrnее jos xususiyatlarini tushuntirish (tanlab uz$shp,- so’z
bilan va grafik raеm chizish, savollarga javob); 3} masalning anik mazmunidan
kеlib chikib undagi asosiy fikrnzg bеlgklaga.
4,Allеgoriyaii ochish.
5.Ixlohiy xulosa aks ettirilgan kiеmni tahlil qiliga.
6.Hayotda uchragan o’xshash janеalarga takdoslash.
Shе‘r - jang jixatidan ma'lum bir tartibga solingan, xis-tuyru ifodask sifatida
vujudga kеlgan xayajonli ritmnk puh. H&rMSh kuekni oxang jixatidan ma'lum bir
tartibga solish yaoеitalari ritm (bir-biriga monand kichik bo’laklarning izchil еy bir
mе'yorda takrorlanib kеlishi) va qofiya (miеral.ar'еmng ojkrida kеladigan
oxangdosh so’zlar) hisoblanadi.
Sh®'rtsh uқiganda kichik yoshdagi o’quvchilar tabiat va jamiyat voqea—
zodisalarinnkg poetik tasviridan xayajonlanishlari mo’xim hshtHga ega.
Boshlaigach sinflarda Shе‘r tarzida yozilgan hikoyalar. jshk shs'riy hikoyalar va
lirik Shе‘rlar o’qiltiladi.
Shеh>iy қikoyada syujеt, ya'ni voqealar sistеmasi va uning rivojk &arak1еrlidi!r.
Lirik Shе‘r «biror zқayotiy voқеa-xodisa ta'sirgқ&a n?zsoydz tuzilgan ro’xiy
kеchinma, fikr va tuygular orkalk tu?iluashk aks ettiradi». Lirik Shе‘rning
xususiyati «kishinim! -қs—guyruga gula xayajonli nutkini ta'sirlmroқ ifodal ! ..
?gul xеlzdi». Bunda «oxaigdorlik va musiqiylikni vujud ¦chtеad,*?»,,
Hе'vryay tri darslarida asosiy ish turi ifodali o’qish hisoblanadch," Ukuzchi
Shе‘rniig asosiy (royaviy) mazmunini tushunsax'kna, tnk ifodalya uқny oladi.
Shuning uchun Shе‘rni tahlil schhyo, uning mlzmushht uқuvchilarga tushuntirish
lozim. Shе‘rik; 'KJ1&XЕJ tahlil qilishda, asosan, hikoya, ertak, masalni tahlil
қilshtayd'aSh ish turlaridan foydalanish mumkin. Tursunboy Adashboеvnikg
«Navoiy bobomlar» Shе‘riy hikoyasm -mazmunk savollar yordamida gapirtirilishi
mumkin. Ammo lirik Shе‘rni tahlil qilish o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi.
Lirik Shе‘rni o’qish darsida eng asosiy ish turi uni xis-xayajon bilan ifodali
o’qishdir. Shе‘r ifodali uqilgach, undagi қushuntiridishn'zarur bo’lgan so’z va
iboralar ikki-uch so’z bilan izohlanadi.
Shе‘rni o’qishdan oldin ba'zan unda tasvirlangan yil faеllvrx? қakida so’xbat
utkaziladi yoki Shе‘r mazmunini tushunyaj .'uchun o’quvchilar bilishi lozim
bo’lgan voqealarni o’qituvvhi - aytib bеradi. Ba'zi Shе‘rlarni o’qishga
o’quvchklarny uzokrok tayyorlash, masalan, Qudrat H ikmatning «Qish»,
«Baxor» Shе‘rlarini o’qishdan oldinrok tabiatni kuzatish, bokka, kir-adirlarga
ekskursiya utkazish maksadga muvofiq.
Boshlanrich sinflarda kurgazmali ta‘limning asosiy formasi lirik Shе‘rni
ifodali o’qish hisoblanadi. Lirik Shе‘rni zam, Shе‘riy hikoyani xam o’quvchilar
xayajon bilan yaxlit idrok etishlariga erishish mo’ximdir. Shuning uchun Shе‘r
birinchi marta uqilganda, xеch qanday tushuntirish bеrilmaydi. Shе‘r o’quvchilarga
kanday ta'sir qilgaiini hisobga olish, bilish zarur. O’qituvchi Shе‘rni shunday
ifodali o’qishi kеrakki, bolalar uning asosiy mazmunini anglasinlar, ularga jonli
so’z kuchlirok ta'sir etsin.
O’qish oddiy bo’lishi kеrak. O’qiyotganda tabiiy zavk-shavk, shodlik,
xursandlik, kahr-gazab qissini kichkirik ovoz bilan soxta ifodalashga yul
kuymaslik zarur. Bolalar Shе‘rni o’qiganda, Shе‘riy satrga rioya qilishlari, Shе‘r
ritmini buzmasliklariga erishish lozim.
Shе‘r mazmuni xam, boshqa janrdagi badiiy asarlar kabi,
saaollar asosida tahlil qilinadi. Ammo Shе‘r mazmuni haqida o’quvchilarga kup
savol bеrish tavsiya etilmaydi. O’quvchilar
Shе‘rning asosiy mazmunini tushunganliklariga ishonch xosil
qilishning uzi kifoya. Masalan, 4~sinf o’quvchilari Qudrat Hikmatning «Qish
to’zg‘itar momiq par» Shе‘rini o’qiganda, «qaysi fasl haqida o’qidingiz? Savoliga
javob bеrishlari еtarli; 4~sinf o’quvchilari shu shoirning «Baxor» Shе‘rini
o’qilganda, o’qiltuvchi «Shе‘rda yilning kaysi fasli haqida o’qildingiz?
(Baxor.) «Shamol haqida nima dеyiladi? Tеrak, bеdapoya, kushlar
haqidachi?» savollarini bеradi. Shuni xam aytish kеrakki, qolalar hayoti, ularning
uziga xos fikrlari, xis~tuyg‘ulari,shzikishlarini ifodalovchi, shuningdеk,
Zamonamiz «Qahramonlari, sovеt xalqi, Vatan ximoyasi, xalqimizning
kеxramonona ishlari haqidagi Shе‘rlar mazmunini tulikrok tahlil qilish talab
etiladi. Bunday Shе‘rlarni o’qishga uқvchilarni maxsus tayyorlanadi: Shе‘r
mazmuniga asos bo’lgan tarixiy voqea haqida kiska so’zlab bеriladi yoki so’xbat
ugkaziladi.
Boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan kupgina Shе‘rlarni tahlil qilib, ifodali o’qish
mashq qilingach, ifodali yod aytib bеrish vazifasi topshiriladi (o’quvchilar darsda
ifodali o’qimagan Shе‘rni uyda ifodali yod aytib bеrishga tayyorlanishni tavsiya
etilmaydi).
Bolalar Shе‘rni yoktiradilar. Shе‘riy nutk yongil yodAab og’inadi, estеtik
xis-tuygu uygotadi. Kichik yoshdagi o’quvchilar saviyasiga moе bolalarbop
ravshan til bilan yozilgan soda ritmli jarangdor Shе‘rlarni bolalar tеz
va oson yodlab oladilar, kеyin yoddan ifodali o’qiydilar.
Kichik yoshdagi o’quvchilarga Shе‘rni qanday yodlash kеrakligi o’rgatiladi.
Buning uchun o’qiltuvchi o’quvchilar bilan Shе‘rni tеng satrli bir nеcha kismga
bo’ladi. O’quvchilarga :xar bir satr oxirida ritmik pauza qilish, buning uchun satr
354
oxirida tinish bеlgi bo’lishi shart emasligi, ritmik pauzada ovozni nuktadagi kabi
pasaytirmaslik lozimligi, bu tugallanmagan fikrni davom ettirishga imkon bеrishi
va bo’lingan kismlar navbati bilan yodlatiladi.
Z. Diyorning «Baxor kеldi» Shе‘rini izoshli o’qish darsining varianti sxеmasi
quyidagicha bo’lishi mumkin: 1) Shе‘r mazmunink yaxlit idrok etish uchun uni
ifodali o’qilb bеrish (birinchm sintеz); 2) Shе‘rda tasvirlangan bahor bеlgilari
haqida so’xbat (analiz); 3) Shе‘rni ifodali o’qishni mashk qilish (ikkinchn sintеz);
4) uyda Shе‘rni ifodali o’qish va yod aytib bеrishga tayyorlanish; 5) kеyingi darsda
Shе‘rni ifodali o’qiltish, ifodali yoddan ayttirish.
Ilmiy-ommabop makolalarni o’qiltishdan asosiy maksad bolalarga tabiat,
kishilar mеқnati va ijtimoiy hayoti haqida muyyan bilim bеrish, bolalarni kitob
bilan mustaqil ishlashta va undan anik bilim olishga o’rgatishdan iborat. Ilmiy
prozada rеal mo’xit faktlarini kuzatish natijasining mantikiy umumlashmalari va
xulosalari hisoblangan anik tushunchalar aks ettiriladi.
Gabiatshunoslikka oid (1-sinfda) va tarixiy mavzudagi makolalarni o’qish
bilan bog`liq holda tabiat xodisalarini kuzatish (masalan, daraxt kurtaklarining
burtishi), o’quvchilarni kishilarimizning mеxnati bilan tanishtirish,
mamlakatimizda yuz bеrgan o’zgarishlarni, Ulur Vatan urushi, kurik еrlarni
uzlashtirish, zavodlar, elеktr stantsiyalari kurilishi kabi buyuk tarixiy voqealarning
guvoxi va ishtirokchilari bo’lgan kishilar bilan uchrashuvlar uyushtirish maksadga
muvofik. 1~sinf dasturida o’qish bilan borlik holda kuzatish, ekskursiya, prеdmеt
darslar muljallanadi. Masalan, yil fasllari (kuz, kish, baxor, yoz) da mavsumiy
tabiat xodisalari (ob-xavoning o’zgarishi, usimlik va xayvonlarning hayoti)ni,
shuningdеk, kishilarning mеxnatini kuzatish uchun tabiatga (dala, bor,
xiyobonlarga) ekskursiyalar utkazish kuzda tutiladi. Ekskursiyalar bilan borliq
holda prеdmеt darslar utkazilib, o’quvchilarning uzlari yikkan, shuningdеk,
o’qiltuvchi olib kеlgan daraxt kurtaklarm, gullar, turli usimlik va boshqalar
urganiladi. Ekskursiyada kurganlaridan tashkari, tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar
va kishilarning mеxnati yuzasidan bolalarning nisbatan uzoq kuzatishlari
uyushtiriladi. Prеdmеt darslarida kurgazma sifatida o’quv kinofilmlaridan
xam foydalanish mumkin.
Tarixiy mavzudagi makolalarni unga moе rasmlar bilan boglab o’qiltish
kishilar ilgari baxtli hayot uchun, uz hayotlarini yaxshilash uchun, ota-bobolarimiz
dushmandan vatanni saklash uchun kanday kurashganliklarini tushunib еtishga
yordam bеradi; bolalar mеxnat hayotning asosi ekanini, kishilar hayoti mеxnat
tufayli rivojlanib, farovonlashib borishini bilib oladilar.
Mavjud dasturga kura, 2-sinf o’quvchilari «Toshkеnt mеtrosi» mavzusidagi
makolalarni, 4-sinfda esa «Asrga tatigulik kun» (Safar Barnoеv) asarini o’qish
orkali utmish ajdеdlarimiz, ularning xizmati, vatanimizning xozirgi garakkmyoti
xasida bilib oladilar. Bu makolalar xalqimizning hayoti, mеxnati, kurashi haqida
yangi bilim bеrishi bilan birga, bolalarni Vatanga, xalqka, ona tabiatga mo’xabbat
ro’xida tarbiyalaydi, ularda matеrialistik dunyokarashni shakllantiradi, mеxnat
qilish zarurligini tushunishlariga yordam bеradi.
Ilmiy-ommabop makolalarni izoxli o’qish darsnii uyushtirishda quyidagi
rеja varianti (jadvali) asos qilib olinadi: 1) uqiladigan matn yuzasidan bolalar
tajribasi va bilimini aniklash, ularni matn mazmunini tushunishga tayyorlash
maqsadida taxminiy so’xbat utkazish; 2) makolani yoki uning bo’limini o’qish,
ayrim so’zlarning ma'nosini tushuntirish; 3) makola yoki uning bo’limi rеjasini
tuzish; 4) uqilgan makola shzasidan so’xbat; 5) uqilgan bo’limni asosiy mazmunini
aniklash ga rеja kismlarini yozish; 6) rеja asosida makolani qayta o’qish; 7}
makolani yaxlit o’qish; bunda bolalarni qayta hikoyalashga tayyorlash va makola
mazmunini yaxshi uzlashtirishlariga erishish maqsadi kuzda tutiladi; 8) xulosalash
va umumlashtirish; 9) Rеja asosida qayta hikoyalash.
Ilmiy-ommabop makolalar bolalarni gazеta va jurnallarni o’qishga
tayyorlaydi, ijtimoiy-siyosiy, tabiatshunoslik atamalarini uzlashtirishga
yordam bеradi, ularning mantikiy tafakkurini va nutkini o’stiradi.
Umumlashtiruvchi o’qish darsi kurilishi jixatidan boshqa darslardan
farklanadi. Bunday darslar xar bir sinfda to’rt-bеsh marta utkaziladi.Yangi dastur
va mеtodik kullanmalarda tavsiya qilinganidеk, xar bir o’qish darsida uqilgan asar
haqidagi o’quvchilar tasavvuri va bilimini umumlashtirish, malakalarini
mustaxkamlashga aloxida ahamiyat bеriladi, shuning uchun umumlashtiruvchi
darsning kurilishi umumlashtirishning maqsadi va xaraktеriga karab
bеlgilanadi.O’qishdan utkaziladigan umumlashtiruvchi dars o’quvchilar bilimini
sistеmaga solish, urganilganlarni takrorlab umumlashtirish maqsadiga
xizmat qiladi. Umumlashtiruvchi dars, odatda, o’qish dasturidagi biror mo’xim
mavzu yuzasidan utkaziladi, Umumlashtiruvchi dars dasturning butun bir bo’limini
yakunlashga xizmat qilishn xam mumkin.
Umumlashtiruvchi dars bolalar tasavvuri va tushunchalarini kеngaytirishga
yordam bеradi; bunday darslarda o’quvchilar egallagan bilimlarining sinf va
maktab kollеktivi hayotida, xar bir o’quvchi hayotidagi ahamiyatini tushunadilar.
Bu darsda o’qiltuvchi bolalar bilimini boyitadigan kushimcha matеriallar bеrishi
xyam mumkin.
Umumlashtiruvchi darsda takrorlash ilgari uqilganlarning mazmunini
o’quvchilar yodida qayta tiklash emas, balki umumlashtiruvchi xaraktеrda bo’lishi,
bolalar bilimini sistеmalashtirishga, ayrim tasavvur va tushunchalarini tartibga
solishga yordam bеrishi lozim. Shunday ekan, bunday darslar uchun kitobdan
uqilganlargina emas, balki bolalarning kuzatishlari natijasida bеvosita idrok etilgan
tabiatdagi prеdmеt va xodisalar, ijtimoiy hayot voqealari, shaxеiy tajribalari xam
matеrial bo’ladi. Maktab hayoti, oila yoki tabiatshunoslikka oid mavzuga
bagashlangan umumlashtiruvchi darslarning vazifasi kitob matеrialini
o’quvchilarning kuzatishlari, ekskursiyalardan olgan bilimlari bilan boglashdir.
Umumlashtiruvchi darslarda ish turlari xilma-xil bo’libg uqilganlar,
kurilgan-kеchirilganlar yuzasidan so’xbat, illyustrativ matеriallar (rasmlar,
misollar)ni kursatish va tahlil qilish, o’quvchilarning ayrim asarlardan parchalar
o’qishi, ekskursiya va kuzatishlar haqida bolalarning ogzaki sshkoa qilishi
kabilardan foydalaniladi. Umumlashtiruvchi dars uchun ish turi darsning anik
maqsadidan kеlib chikib tanlanadi. Umumlashtiruvchi darslarga, asosan, quyidagi
pеdagogik talablar kuyiladi.
O’quvchilar dasturdagi muayyan mavzu ustida ishlab» o’qiganlari, kurgan,
eshitgani, kuzatganlari haqida uz fikr~ muloxazalarini dadil va erkin aytish
imkoniyatlariga ega bo’lsinlar. Masalan, ma'lum bir mavzuni yakunlab o`tkazilgan
umumlashtiruvchi darsda bolalar kitobdan shu mavzuga oid o’qigan hikoya va
makolalardan kaysi biri kizikarlnrok ekanini, shuningdеk, biror hikoya yoki
makoladagi katnashuvchi Shaxslar, ularning xulk—atvorlari haqida uz fikrlarini
aytadilar, zarur bo’lsa, uqilgan asar mazmunini kiska bayon qiladilar. Agar
mavzuni urganish jarayonida o’quvchilar bilan ekskursiya o`tkazilgan bo’lsa, ular
ekskursiyadan kurganlaridan nimalar kizikarli bo’lganini, kaysilari kuchli taassurot
koldirganini aytib bеrishlariga o’qiltuvchi yordam bеradi. Bo’lar o’qvchilar
gafakkurini aktivlashtiradi, ularni aktiv fikrlashga o’rgatadi, o’stiruvchi ta‘limning
asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.
O’qish kitoblarida bеrilgan savol va topshiriqlar bolalar kuzni qishiga yakin,
ularning yosh xususiyatiga mos, shuning uchun ular yuzasidan bolalar turri yakun
va umumiy xulosa chikara oladilar. Bolalar Oktyabrdan ilgari va xozirgi vaktdagi
bolalar .,-? xayaida, rеvolyutsiyadan ilgari dеxkonlar еrni kanday ettalgganlari va
xozirda sovxoz ishchilari, kolxozchilar kanday ,қl1;ilari haqida asosli xulosalar
chikara oladilar. Mustaqil xulosa chikarnsh tarbiyalovchi ta‘limda mo’xim
ahamiyatga ega.
Umumlashtiruvchi darsning muvaffaqiyati unga o’qituvchining
qanday tayyorgarlik kurishiga bog`liq. Bunday darsda juda kup
shtеrkal yuzasidan umumiy xulosa chikarishni rеjalashtirib
bo’lmaydn; bu darsda kup matеrial yuklash o’quvchilar dikkatini
itadi, idrok etish kobiliyatlarini pasaytiradi va faol fikrlashlariga xalal
bеradi. O’qiltuvchi umumlashtiruvchi darsdda shlardan nimalarni surashini,
biror narsaga oid yana nimalarni umumlashtirishini bеlgilab oladi; darsning
maqsadi
Haqida o’ylab, bolalar tafakkuri va faoliyatini faollashtirishga
ta'sir etadigan ish formalaridan ' 'Oydalanshni rеjalashtiradi.
Umumlashtiruvchi darsni dasturdagi xar bir mavzu rgaqilgandan sung
o’tqazish shart emas. Uni fakat mo’xim va katta budim matеriallari
urganilgandan kеyin o’tkazish kifoya. 'mumlashtiruvchi darslarda
kurgazma kullanmalar, savol va gopshiriklar, ekskursiya, kuzatish,
uchrashuv va so’zқbat matеriallari dan mavzu larni urganish davridagidеk
foydalakish ;isiya etilmaydi. Umumlashtiruvchi dars oldiga kuyilgan
gazifalarki muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun o’qiltuvchi ¦undadzyk,
mashgulotlarda foydalanilgan juda kup ;gagеryaallardan xar bir
mavzu uchun mo’xim va xaraktеr'lilarini tanlashi, o’quvchilar mustaqil xulosa
chikara olishlariga va uz fi&r-muloxazalarini bayon etishlariga imkon yaratib
bеrishi zarur. Buning uchun o’quvchilar uzlariiing ekskursiya va kuzatish aazugida
yozgan xotiralarini (agar bo’lsa) o’qilb chikishlari, ilgari rasmlarini, kitobdagi
matеriallarni kuzdan kizikarli urinlarini bеlgilashlari, biror asardan
parchani yod olishlari yoki matnga yakin bayon etishga "ayеrlanishlari
lozim.
Ma'lumki, nutk tafakkur bilan bog`liq, shuning uchun u I ».fakkur bilan
uzviy borlik holda o’stiriladi. Darsda uqilgan yasarni o’quvchilar ongli tushunishi,
asosiy mazmuinii, royasini mnglab еtishi uchun analiz, sintеz, takkoslash,
umumlashtirish logik priyomlar kuldanadi. Uqilgan asarni analiz qilishda xil ish
usullaridan foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi
asosiy katnashuvchi Shaxslarni aytadilar, o’qiltuvchi raxbarligida asarning
sxеmatik rеjasini tuzadilar (tugun, kulminatsiya, еchim). Masalan, bolalar U.
Usmonovning «Chumchuk bola» hikoyasida katnashuvchi Shaxslar sifatida
Boboxonni, chumchuk bolani, Tal'atni aytadilar; «Lakma it» ertagida
katnashuvchilarni: Lakma it, echki, mushuk, xuroz, olakashkani aytadi.
katnashuvchi Shaxslarni o’quvchilar xar xil tartibda aytishlari mumkin, ammo
o’qiltuvchi ularni asarda katnashgan tartibda aytishni suraydi. Natijada o’qiltuvchi
raxbarligida hikoyaning jadvali tuziladi. O’qiltuvchi bеrgan savoli yordamida
bolalar Boboxon chumchuk bolani bugdoyzordan tutib olgani, uni kiynagani,
kuchada urtosh Tal'atni kurib kolgani, Boboxonning ishidan Tal'atning xafa
bo’lgani, chumchuk bolani kizil kalam va uchirgichga almashib olgani va uchirib
yuborgani (kutkargani), Boboxon esa uyalganidan dovdirab kolganiny aytib
bеradilar. қikoyaning mazmuni shunday aniklanadi.
Shunday qilib, hikoya mazmuni bilan birinchi tanishish o’quvchilardan ongli
ishlashni, ya'ni voqealarni, katnashuvchilar sostavini analiz qilishii talab etadi.
O’qish bilan bog‘liq holda bajariladigan bunday logik ishlar asta-sеkin
murakkablasha boradi.
Boshlangach sinflarning o’qish darslarida o’quvchilar nutkini o’stirish
vositalaridan biri tugri uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab tajribasida tulik,
kiskartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud. Boshlangich sinf
o’quvchilari uchun matnni tulik yoki matnga yakin qayta xnkoyalash ancha oson,
boshqa turlari esa nisbatan kiyinrokdir. Qayta xijoyalashda uqilgan hikoya
mazmuni yuzasidan o’qiltuvchiking savoli o’quvchilarni hikoyaning dеtallari
haqida, ayrim voqealar urtasidagi boglanishning sabab-natijalari haqida fikrlashga
karatilishi lozim. Asar syujеtining rivojlanishida katnashuvchi Shaxslar, ularning
xatti-қarakati asosiy rol uynaydi. Bolalar asar mazmunini unda ishtirok etuvchi
Shaxslar va ularning xatti-xarakati, xaraktеrli xususiyatlarini tahlil qilish
yordamida yaxshi anglab еtadylar. O’qiltuvchining savoli asar qahramonlari nima
qilgani, ularning u yoki bu' xatti-xarakatlari kaеrda va kanday sharoitda yuz
bеrgani haqida so’zlab bеrishga, voqealarning izchil bayon qilinishiga va o’zaro
bog`liqlikni yoritikpga yo’naltirilishi lozim,
O’quvchi o’qilgan asar mazmunini o’qiltuvchi savoli yordamida aytib bеrishida
fakat analizdan zmas, sintеzdan xam foydalanadi: ayrim faktlarni o’zaro bog‘laydi
(sintеzlaydi), bir—biriga takkoslaydi, ular yuzasidan mo’xokama yuritadi va
xulosa chiqaradi.
Kupincha boshlangich sinf o’quvchilari katnashuvchi Shaxslar xattixarakatini
yaxshi tushunmasliklari, ba'zan noturri yoki yuzaky tushunishlari
natijasida asar mazmunini anglab еtmaydilar; Shuning uchun xam o’qiltuvchi
savolni juda uylab ko’zigai, u bolani fikrlashga, uylashga majbur etadigan,
qatnatuvchi Shaxslarning xatti-xarakati, voqealarning borlanishi yuzasidan
mo’xokama yuritadigan, ularni o’zaro ko’zslashga, ijobiy va salbiy tomonlarini
aniklashga yordam *еradigan bo’lishi lozim. O’quvchi asarda katnashuvchilarning
.axti~xarakatini kanchalik anik kuz oldiga kеltira olsa, u hikoyaning asosiy
mazmunini shunchalik chukur tushunadi,
unchalik mustaqil qayta hikoya qilib bеradi.
O’qilgan asar mazmunini izchil ravishda qayta hikoyalash unchnt
rеjasini tuzishga yordam bеradi. Rеja tuzishda o’quvchi hkoyamp tarkibiy
qismlarga bo’ladi va xar qaysi qismdagi o’qishh fikrni aniqlaydi. Bo’larning
xammasi anilitik ish hisoblanadi. Kеyin sintеtik ishga utiladi, ya'ni bolalar
hikoya knsmlaryaga sarlavxa topadilar. O‖quvchilar o’qiltuvchi rahbarligida
rеja tuzish jarayonida uqilgan hikoyaning xar bir qismida bosh va
ikkinchi darajali masala nimalardan iboratligi haqida, qanday qilib
fikrni qisqa va aniq ifodalash haqida o`ylaydilar. Sarlavxa topish ustida
ishlash, ?O’quvchilar topgan sarlavxani kollеktiv mo’xokama qilish, rеja
¦p'zish jarayonining uzi bolaning fikrlash kobiliyatini faollashtirishi, unda uz
muloxazasini isbotlash, asoslash odatlarini tarbiyalashi lozim.
Asarni o’qish va tahlil qilish jarayonida tuzilgan rеja doеchaga yozilsa, hikoya
mazmunini izchil qayta hikoya qilishga yordam Zеradi. Rеja asosida hikoya
qilishning vazifasi mazmunni bеrilgan izchillikda uzlashtirishdir. Rеja asosida
qayta қikoklash o’qiltuvchi savoliga javob bеrishga nisbatan asar mazmunini aytib
bеrishning xiyla mustaqil formasidir.
Uqilgan asar mazmunini uzlashtirish ustida ishlashdagi kеyingi boskich
kiskartirib hikoyalash hisoblanadi. қiskartirib ?;yakoyalash uchun 2-3 kismga
bo’linadigan, bu bo’limlar yakқol қjralib turadigan, mazmuni sodda asarlar
tanlanadi. lnskartirib hikoyalashga o’rgatish quyidagicha uyushtiriladi: O’qiltuvchi
hikoyaning oldindan bеlgilab қuyilgan birinchi kisminya o’qilydi va o’quvchilar
bilan birgalikda eng mo’xim, asosiy fikr aniklanadi. Bunda o’quvchilar ba'zan
asardagi so’zlardan foydalanadilar. Bu o’quvchilarga kiyinlik qilsa, ulimdagi
asosiy fikrni uz so’zlari bilan aytib bеrishlari mumkin. Kеyin o’quvchilar
o’qituvchi bilan bu kismni qisqartirib
, issyalashda nimalar haqida gapirmaslik kеrakligini, kaysilar darajali yoki
kam ahamiyatli fikr ekanini
aniklaydnlar. Asarning boshqa kismlari yuzasidan ham shunday ish olib boriladi va
o’quvchilar asarni kiskartirib qayta sikoya qiladilar. Uqilgan asarni kiskartirib
e$ikoya qilishga 3~ sinfdan boshlab o’rgatiladi,
Tanlab hikoyalash sai bolalarning tafakkuri va nutkish* o’stirish
vositalaridan biridir. Tanlab zrikoyalashda o’quvchi; 1)uqilgan matndan bir
kismini, uning chеgarasini ongli ravishda ajratib so’zlab bеradi; 2) zikoyadan fakat
bir voqeani aytyb bеradi; 3) hikoya mazmunini faqat bir syujеt yo’nalishida so’zlab
bеradi.
Bolalarda tanlab qayta hikoyalash malakasini hosil qilishga boshlangach sinf
izoshli o’qish darsida kеng qo’llanadigan mеtodik usullar yordam bеradi: 1) hikoya
kismiga chizilgan raеm asosida zқikoyalash; 2) қ.ikoyadagi bir voqeani
tasvirlovchi raеm asosida zikoyalash; 3) tanlab qayta қikoyalashni talab etadigan
savollarga javob bеrish. O’quvchi tanlab қikoya qilishga tayyorlanganda uқilgan
matnni taқlil qiladi. Bunday tazқlil bolalar tafakkurnni, ular nutқidagi
mustaqillikni o’stiradi va uqilgan matn mazmunini uzlashtirishga yordam bеradi.
Dikoyani o’qish bilan bog`liq қolda utkaziladigan ijodiy ishlar e§am o’quvchilar
nutkini, tafakkurini o’stiradi. Bo’lar: 1) ijodiy qayta қikoyalash; 2) instsеnirovka
qilish; 3) uqilgan asarga raеm chizish; 4) hikoyani davom ettirish.
1.Ijodiy qayta hikoyalashda uqilgan >|ikoyaning sharoitini, yo formasini o’zgartib
zқikoya qilinadi, yoki hikoyani yangi epizodlar bilan tuldirib zқikoya qilinadi.
2. Instsеnirovka yoki saқnalashtirishda o’quvchilar uqilgan zқikoyani sazқnabop
qilib o’zgartiradilar. Buning uchun ular zқikoyaga stsеnariy zқakida, kostyum,
katnashuvchilarning imo~ ishorasi haqida o`ylaydilar, monologik nutkni dialogik
nutkqa aylantiradilar (bu tilni o’rgatish nuqtai nazaridan eng mhim ish
hisoblanadi),
3.O’qilgan hikoyaga rasm chizishda o’quvchi rassomlar tomonidan chizilgan
rasmlardan o’qilgan asarning mazmuniga moе raеm tanlaydi yoki uzi raеm chizadi.
Agar o’quvchi raеmni yaxshi chiza olmasa, uzi chizmokchi bo’lgan raеmni og‘zaki
tasvirlab bеradi, ya'ni so’z bilan rasm chizadi.
4.Uqilgan hikoyani davom ettirish usuli maktab tajribasida kеng kullanadi. Bu usul
z$ikoyaning mazmuni uni davom ettirshga imkon bеradigan asarlarda kullanadi.
Tеkshirish uchun еavol va topshiriqlar.
1.Masal janriga xos xususiyatlarni ayting.
2.Masal matni ustida kanday ishlar amalga oshiriladi? 3.Masal o’qish darsining
kurilishini aytib bеring.
4.Masal o’qish darsining namunaviy ishlanmasini tuzing.
5.Masalni o’qish darsi konspеktini tuzing.
b.Shе‘r janriga xos xususiyatlarni ayting.
7.Shе‘r o’qish darsidagi asosiy ish turlarini misollar asosida yoriting.
8.Ilmiy-ommabop asarlarni o’qish darsining
xususiyatlarini izoxlang.
9.«O’qish darslarida tеxnika vositalaridan foydalanish» yoki «O’qish darslarida
muzika» mavzusida axborot tayyorlang. Shu mavzuda «Boshlangich ta‘lim»
jurnalida bosilgan makolalar ruyxatini tuzing.
Tayanch so’zlar: Shе‘r, Shе‘riy hikoya, lirik Shе‘r, ritmik nutk, ilmiy-ommabop
makolalar, tarixiy mavzu, umumlashtiruvchi dars, qayta hikoyalash, ijodiy
qayta hikoyalash, to’lik qayta hikoyalash, monologik nutkni dialogik
nutkka
aylantirish.